Termin „dolegliwości bólowe w dolnej części pleców” odnosi się do różnych rodzajów bólu, które występują w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, o różnej etiologii, intensywności i przebiegu. W większości przypadków ból ten jest spowodowany chorobami zwyrodnieniowymi kręgosłupa, które zależą od wielu czynników, takich jak:

• genetyczne predyspozycje
• wykonywana praca (zwłaszcza intensywność i rodzaj obciążeń kręgosłupa podczas pracy)
• wiek
• uprawianie sportu
• budowa ciała.

Najczęstszą przyczyną bólu w odcinku lędźwiowym jest dysk międzykręgowy. Jest to struktura przypominająca kształtem dysk, składająca się z pierścienia włóknistego otaczającego elastyczne, chrzęstno-włókniste jądro. Dyski te łączą poszczególne kręgi i absorbują oraz rozpraszają obciążenia, którym podlega kręgosłup.

Ból krzyża, zwany też potocznie postrzałem, to nagłe i ostry ból w dolnym odcinku kręgosłupa, bez względu na jego przyczyny. Najczęstszym powodem tego rodzaju dolegliwości jest choroba krążka międzykręgowego.

Proces degeneracyjny krążków międzykręgowych, który zaczyna się już w okresie dojrzewania i rozwija się z czasem, nazywamy dyskopatią.

Gwałtowne pogorszenie stanu degeneracyjnego krążka międzykręgowego w wyniku nadmiernego obciążenia prowadzi do pęknięcia włókien pierścienia włóknistego i przemieszczenia jądra miażdżystego do tyłu, co powoduje ostry ból kręgosłupa. Wtedy mówimy o ostrych dolegliwościach krzyża (potocznie używa się również terminów lumbago lub postrzał).

Kolejną grupą dolegliwości odczuwanych często jako lumbago są bóle spowodowane problemami w sąsiednich narządach, takich jak układ moczowy, układ rozrodczy u kobiet, gruczoł krokowy u mężczyzn, dolny odcinek przewodu pokarmowego, wątroba i trzustka, oraz stawy biodrowe i krzyżowo-biodrowe.

Mówimy wtedy o tzw. bólach rzutowanych (udzielonych, z przeniesienia).

Bóle dolnej części pleców występują u większości dorosłych w różnych etapach życia, dotykając około 90% populacji. Co roku około 5% osób doświadcza tego problemu. Mimo że u 90% pacjentów następuje znacząca poprawa w ciągu 2 miesięcy od pojawienia się objawów, aż u 75% z nich ból powraca.

Istnieje dwa rodzaje zespołów bólowych związanych z dyskopatią kręgosłupa lędźwiowego.

Pierwszy rodzaj to gwałtowne, ostre bóle krzyża, które pojawiają się po nagłym obciążeniu kręgosłupa podczas schylania się, podnoszenia ciężkich przedmiotów lub skrętu tułowia. Ból jest intensywny i przenikający, zlokalizowany głęboko, a nawet najmniejszy ruch może go zaostrzyć. Zwykle ból ogranicza się do dolnej części kręgosłupa i okolic przykręgosłupowych, ale w niektórych przypadkach może promieniować do biodra, uda, podudzia lub stopy. Odruchowy skurcz mięśni przykręgosłupowych często unieruchamia tułów, prowadząc do znacznego skrzywienia w bocznym lub przednio-tylnym kierunku.

Drugi rodzaj bólów kręgosłupa lędźwiowego to tępe, rozlane bóle stopniowo narastające. Nasilają się podczas stania, siedzenia, chodzenia, ale ustępują w pozycji leżącej. Ten rodzaj bólu jest typowy dla stanu chorobowego krążka międzykręgowego przed pęknięciem pierścienia włóknistego.

Kolejnym typem bólu kręgosłupa lędźwiowego jest ból zapalny. Jest to ból w okolicach lędźwiowo-krzyżowych, który promieniuje do pachwin, pośladków i stawów kolanowych. Zwykle jest tępy, trudny do zlokalizowania, jednostronny lub obustronny, przerywany, staje się stały po kilku miesiącach. Ból często wzrasta w drugiej części nocy (pacjent może wstać z łóżka, aby się rozruszać, co pomaga złagodzić ból), rano pojawia się uczucie sztywności. Wykonywanie ćwiczeń fizycznych pomaga zmniejszyć nasilenie bólu.

W przypadku bólu pleców, zazwyczaj pacjenci sami ograniczają ruchy kręgosłupa oraz unikają nadmiernego obciążenia. Zaleca się pozostanie w łóżku w określonych pozycjach, które przynoszą ulgę. Nie zaleca się jednak długotrwałego unieruchomienia. Zazwyczaj poprawa następuje w ciągu 1-2 dni, jednak jeśli ból utrzymuje się przez dłużej niż 3-4 dni, konieczna jest wizyta u lekarza.

W celu złagodzenia bólu można sięgnąć po leki przeciwbólowe dostępne bez recepty, takie jak paracetamol, ibuprofen, diklofenak, naproksen czy aspiryna. Dodatkową ulgę mogą przynieść maści lub żele zawierające substancje przeciwbólowe i przeciwzapalne. Niektórym osobom pomagają również okłady chłodzące lub rozgrzewające.

Jeżeli powyższe postępowanie nie przynosi rezultatów, należy skonsultować się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, który po badaniu może zalecić mocniejsze leki przeciwbólowe (czasami konieczne są także leki rozluźniające mięśnie lub uspokajające, a w poważniejszych przypadkach leki przeciwbólowe z grupy narkotycznych) podawane doustnie lub w postaci zastrzyków.

Intensywny ból w dolnym odcinku kręgosłupa może powodować trudności z oddawaniem moczu i kału drogą odruchową. Leki przeciwbólowe zazwyczaj przynoszą ulgę, a także ciepła kąpiel czasem pomaga w rozluźnieniu zwieraczy. Jeśli jednak przez kolejne 12 godzin nie uda ci się oddać moczu, koniecznie zgłoś się do lekarza.

Należy również szybko skonsultować się z lekarzem, jeśli bólowi (zwłaszcza promieniującemu do kończyny dolnej) towarzyszą:

• osłabienie siły ruchu stopy (brak możliwości zginania lub prostowania stopy w stawie skokowym)
• osłabienie siły mięśniowej w innej części kończyny dolnej
• zaburzenia czucia na skórze kończyny dolnej.

Te objawy mogą wskazywać na ucisk krążka międzykręgowego na nerwy.

W przypadku bólu przewlekłego konieczne jest zgłoszenie się do lekarza, jeśli występują takie objawy jak:

• niewyjaśniona utrata masy ciała
• gorączka lub dreszcze towarzyszące bólowi
• nasilenie bólu w nocy lub w pozycji leżącej.

Przed zdiagnozowaniem problemu i rozpoczęciem leczenia, lekarz musi uzyskać podstawowe informacje dotyczące pojawienia się bólu, jego lokalizacji i intensywności, a także wyniki badania fizycznego. Osoby z bólem w dolnej części pleców powinny być gotowe na pytania dotyczące:

• czasu i okoliczności wystąpienia objawów
• nasilenia bólu
• czynników pogarszających ból (np. pozycje ciała, wysiłek, ruch)
• czynników łagodzących ból
• czasu trwania dolegliwości.

Aby postawić właściwą diagnozę, ważne jest precyzyjne określenie lokalizacji bólu (czy boli dolna część pleców, czy bóle promieniujące, czy bóle nerwowe). Lekarz zapyta również o inne objawy towarzyszące bólowi (np. gorączka, zaburzenia oddawania moczu i kału, zaburzenia czucia w nogach i w okolicy krocza, zaburzenia funkcji seksualnych), stosowane dotychczas leki oraz inne choroby.

Podczas badania, lekarz oceni siłę mięśniową, odruchy i czucie w dolnej części ciała, a także napięcie nerwów. Do tego celu służą różne testy, takie jak unoszenie kończyn w pozycji leżącej, zginanie i prostowanie kończyn, sprawdzanie odruchów ścięgnistych oraz ocenianie czucia poprzez dotykanie skóry różnymi narzędziami.

W większości przypadków, gdy nie ma objawów neurologicznych ani podejrzeń o urazy, stany zapalne lub nowotwory, nie są wymagane żadne badania obrazowe do postawienia diagnozy.

Badania diagnostyczne u pacjentów z ostrym zespołem bólowym kręgosłupa są ważne w przypadku podejrzeń nowotworowych lub zapalnych zmian. Szczególnie istotne jest wykonanie badań obrazowych, gdy dochodzi do zaburzeń neurologicznych. Natomiast w przewlekłym bólu kręgosłupa badania obrazowe pomagają w zaleceniu dalszego leczenia, korekcji rehabilitacji lub możliwej interwencji operacyjnej.

W diagnostyce bólu kręgosłupa lędźwiowego stosuje się różne metody, takie jak zdjęcia rentgenowskie, tomografię komputerową oraz rezonans magnetyczny.

Zdjęcie rentgenowskie pozwala ocenić struktury kostne, zwłaszcza po urazach lub podejrzeniach nowotworowych w obrębie kręgosłupa. Natomiast badanie tomograficzne jest skuteczną metodą do obrazowania struktur kostnych i tkanek miękkich, przydatną w przypadku chorób zwyrodnieniowych czy zwężenia kanału kręgowego. Z kolei rezonans magnetyczny jest najlepszą metodą do wykrywania przepukliny jądra miażdżystego oraz innych patologii kręgosłupa i otaczających tkanek.

W przypadku ostrego bólu kręgosłupa lędźwiowego zaleca się leczenie zachowawcze, polegające na krótkotrwałym unieruchomieniu kręgosłupa (zaleca się, aby unieruchomienie w łóżku nie trwało dłużej niż 4–5 dni), stosowaniu leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych (w formie doustnej, zastrzyków, żelu lub maści) oraz w niektórych przypadkach leków rozluźniających mięśnie. Wskazane jest unikanie aktywności fizycznej, która może nasilać ból. Istotną rolę odgrywa edukacja pacjenta, mająca na celu zrozumienie przyczyny dolegliwości oraz metod łagodzenia bólu i unikania czynności, które mogą pogorszyć objawy (takie jak schylanie się, podnoszenie ciężarów, skłony czy nadmierny przeprost kręgosłupa).

Kolejnym etapem w terapii bólu w dolnym odcinku kręgosłupa jest fizjoterapia oraz rehabilitacja. Ważne jest, aby nie zwlekać z ich rozpoczęciem, ponieważ im szybciej wprowadzi się odpowiednie ćwiczenia, tym mniejsze ryzyko, że ostry ból stanie się przewlekły. Należy pamiętać, że zabiegi fizjoterapeutyczne, takie jak TENS, elektrostymulacja, ultradźwięki (nie zalecane w fazie ostrej) oraz terapie cieplne i zimne, są metodami uzupełniającymi, które wspomagają proces rehabilitacji. Terapia oparta wyłącznie na zabiegach fizjoterapeutycznych daje znacznie mniejsze rezultaty niż jednoczesne stosowanie terapii i ćwiczeń fizycznych.

Nie ma ogólnych ćwiczeń, które mogą pomóc w przypadku bólu dolnego odcinka kręgosłupa. Program ćwiczeń powinien być dostosowany indywidualnie do pacjenta i nadzorowany przez specjalistę ds. rehabilitacji do momentu, w którym pacjent będzie mógł samodzielnie kontynuować regularne ćwiczenia w domu.

Przykładowe ćwiczenia do stosowania w przypadku lumbago nie są dostępne.

Leczenie operacyjne jest niezbędne tylko u 1-2% osób z bólem w dolnej części pleców. Sytuacjami wymagającymi pilnego leczenia operacyjnego są towarzyszące ostrej rwie kulszowej niedowłady u kończyny dolnej (po potwierdzeniu w rezonansie magnetycznym lub tomografii komputerowej ucisku na korzeń przez fragment jądra miażdżystego) oraz rwie kulszowej z zatrzymaniem moczu i zaburzeniami czucia na kończynach lub w okolicy krocza. Dodatkowo, obecność niestabilnego złamania kręgosłupa, guza lub ropnia w kanale kręgowym, z towarzyszącym deficytem neurologicznym (niedowład, zaburzenia czucia, zaburzenia odruchów) jest także wskazaniem do pilnej operacji. Leczenie operacyjne może być również konieczne w przypadku nasilonego zespołu bólowego, który nie reaguje na leki przeciwbólowe, lub w przypadku przewlekłego bólu kręgosłupa, gdy leczenie zachowawcze jest nieskuteczne, a badania obrazowe potwierdzają ucisk na korzenie nerwowe.

Najczęściej wykonywanym zabiegiem operacyjnym w przypadku przepukliny jądra miażdżystego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa jest mikrodyscektomia. W przypadkach, gdy ucisk na korzenie jest spowodowany nie tylko przez dyskopatię, ale także przez zmiany zwyrodnieniowe w stawach międzywyrostkowych lub zwyrodnione więzadła w kanale kręgowym, konieczna jest laminektomia.

Leczenie chirurgiczne usuwa jedynie zwężenie w kanale kręgowym i w pewnych przypadkach stabilizuje trzony kręgów, ale nie eliminiuje przyczyny schorzenia, czyli zwyrodnienia krążków międzykręgowych i całego kręgosłupa. Dodatkowo, ból kręgosłupa lędźwiowego może być spowodowany nie tylko uciskiem na korzenie nerwowe, ale także wieloma innymi czynnikami, na które operacja nie ma wpływu, co powoduje ograniczoną skuteczność leczenia chirurgicznego.

W przypadku gdy przepuklina jest główną przyczyną bólu, zwykle efekty leczenia są zadowalające, ale gdy ból wynika z innych patologii kręgosłupa, rezultaty operacji nie zawsze są satysfakcjonujące. Statystycznie około 60% pacjentów poddanych operacji z powodu przepukliny powraca do pracy w ciągu roku, około 25% musi zmienić miejsce zatrudnienia, a jedynie około 15% nie jest w stanie pracować z powodu przewlekłego bólu kręgosłupa.

Po operacji konieczna jest kontynuacja rehabilitacji w celu zmniejszenia ryzyka nawrotu przepukliny. W ciągu 2 lat od operacji nawrót przepukliny jądra miażdżystego występuje u około 10% pacjentów operowanych.