Termin "dolegliwości w okolicy lędźwiowej" odnosi się do różnych rodzajów bólu, które występują w dolnej części kręgosłupa, o różnym pochodzeniu i nasileniu. Bóle w okolicy kręgosłupa lędźwiowego zazwyczaj są spowodowane chorobami zwyrodnieniowymi kręgosłupa, których intensywność zależy od wielu czynników, takich jak:

• dziedzicznych predyspozycji
• wykonywanej pracy (zwłaszcza obciążenia kręgosłupa w trakcie pracy)
• wieku
• uprawiania sportu
• budowy ciała.

Najczęstszą przyczyną bólu w okolicy lędźwiowej jest krążek międzykręgowy, który jest dyskiem zbudowanym z pierścienia włóknistego otaczającego elastyczne jądro miażdżyste. Krążki międzykręgowe łączą poszczególne kręgi oraz absorbują i przenoszą obciążenia, którym jest poddany kręgosłup.

Lumbago, zwany także postrzałem, polega na nagłym, silnym bólu w dolnym odcinku kręgosłupa, niezależnie od jego przyczyny. Najczęstszym powodem takiego bólu jest schorzenie krążka międzykręgowego.

Proces zwyrodnieniowy krążków międzykręgowych, rozpoczynający się w okresie dojrzewania i postępujący wraz z czasem, nazywany jest dyskopatią.

Nagłe pogorszenie się zmian zwyrodnieniowych krążka międzykręgowego spowodowane nadmiernym obciążeniem prowadzi do rozerwania włókien pierścienia włóknistego i przesunięcia jądra miażdżystego do tyłu, co powoduje gwałtowny ból kręgosłupa. Wtedy mówimy o ostrej lumbalgii (potocznie określanej jako lumbago lub postrzał).

Kolejną grupą dolegliwości odczuwanych często jako lumbago są bóle wywołane patologiami sąsiednich narządów: układu moczowego (np. kamica nerkowa, zapalenie dróg moczowych, zapalenie pęcherza) układu rozrodczego u kobiet (przewlekłe stany zapalne narządu rodnego, guzy macicy i przydatków, endometrioza, bolesne miesiączki) gruczołu krokowego u mężczyzn (zapalenie, nowotwór) dolnego odcinka przewodu pokarmowego (przewlekłe zaparcia) wątroby i trzustki stawów biodrowych i krzyżowo-biodrowych.

Mówimy wtedy o tak zwanych bólach rzutowanych (udzielonych, z przeniesienia).

Bóle dolnego odcinka kręgosłupa dotykają prawie wszystkich dorosłych w pewnym momencie życia, a co roku zmagają się z nimi około 5% populacji. Większość pacjentów doświadcza istotnej poprawy w ciągu 2 miesięcy od początku objawów, jednak aż 75% z nich boryka się z nawracającym bólem kręgosłupa.

Rozróżnia się dwa rodzaje dolegliwości bólowych kręgosłupa lędźwiowego wywołanych przez dyskopatię.

Pierwsza kategoria to nagłe, intensywne dolegliwości krzyża, które pojawiają się po gwałtownym obciążeniu kręgosłupa podczas pochylania się, podnoszenia ciężkich przedmiotów lub skrętu tułowia. Ból ten jest przenikający i ostry, zlokalizowany głęboko, a każdy najmniejszy ruch powoduje jego zaostrzenie. Zazwyczaj ból ograniczony jest do dolnej części kręgosłupa i okolic przykręgosłupowych, ale w niektórych przypadkach może promieniować także do biodra, uda, podudzia lub stopy jednej lub obu kończyn. Spowodowany odruchowy skurcz mięśni przykręgosłupowych często unieruchamia tułów w wyraźnym skrzywieniu w płaszczyźnie bocznej lub przednio-tylnej.

Drugi typ dolegliwości bólowych kręgosłupa lędźwiowego to tępe, rozlane bóle, stopniowo narastające. Zaostrzają się po dłuższym staniu, siedzeniu, chodzeniu, ale łagodnieją w pozycji leżącej. Ten rodzaj bólu kręgosłupa lędźwiowego jest charakterystyczny dla okresu przed przerwaniem pierścienia włóknistego w krążku międzykręgowym.

Inny rodzaj bólu kręgosłupa lędźwiowego to ból zapalny. Jest to ból w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, który promieniuje do pachwin, pośladków i stawów kolanowych, zazwyczaj tępy, trudny do zlokalizowania, jedno- bądź obustronny, przerywany, który staje się stały po kilku miesiącach. Często ból nasila się w drugiej połowie nocy (pacjent może wstać z łóżka, aby się poruszać i złagodzić ból), rano pojawia się uczucie sztywności. Intensywność bólu zmniejsza się po wykonaniu aktywności fizycznej.

Pacjenci z lumbago zazwyczaj samodzielnie ograniczają niepotrzebne ruchy i obciążenia dla kręgosłupa. Spoczywanie w łóżku z ugiętymi nogami w stawach kolanowych i biodrowych lub z podłożoną poduszką pod kolana zazwyczaj przynosi ulgę. Ważne jest jednak unikanie długotrwałego unieruchomienia. Zazwyczaj poprawa następuje po 1-2 dniach, ale jeśli dolegliwości nie ustępują w ciągu 3-4 dni, konieczna jest wizyta u lekarza.

W celu złagodzenia bólu można sięgnąć po doustne leki przeciwbólowe bez recepty, takie jak paracetamol, ibuprofen, diklofenak, naproksen czy kwas acetylosalicylowy (aspiryna). Skuteczne mogą być również maści i żele zawierające substancje przeciwbólowe i przeciwzapalne. Niektórym pacjentom mogą pomóc także okłady chłodzące lub rozgrzewające.

Jeśli powyższe postępowanie nie przynosi rezultatów, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem pierwszego kontaktu, który po przeprowadzeniu badania może zalecić silniejsze środki przeciwbólowe (czasami również leki rozkurczowe lub uspokajające, a w poważniejszych przypadkach leki przeciwbólowe z grupy opioidów) podawane doustnie lub w formie zastrzyków.

Silny ból kręgosłupa lędźwiowego wywołujący trudności z oddawaniem moczu i kałem najczęściej jest efektem odruchowym. Zastosowanie leków przeciwbólowych zazwyczaj poprawia sytuację, a także gorąca kąpiel czasami może pomóc w rozluźnieniu mięśni zwieraczy. Jednak jeśli przez kolejne 12 godzin nie następuje oddanie moczu, należy natychmiast skontaktować się z lekarzem.

W przypadku towarzyszącym bólowi (szczególnie promieniującemu do kończyny dolnej) osłabienie siły w ruchach stopy (niemożność zgięcia lub wyprostowania stopy w stawie skokowym), osłabienie siły mięśniowej w innym obszarze kończyny dolnej oraz zaburzenia czucia na skórze dolnej części ciała, konieczne jest niezwłoczne skonsultowanie się z lekarzem.

Te objawy mogą wskazywać na ucisk krążka międzykręgowego na korzenie nerwowe.

W przypadku bólu przewlekłego konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem w przypadku występowania objawów takich jak: niewyjaśniona utrata wagi ciała, gorączka lub dreszcze towarzyszące bólowi, nasilanie się bólu w nocy lub w pozycji leżącej.

Przed zdiagnozowaniem i rozpoczęciem leczenia lekarz musi pozyskać informacje na temat wystąpienia bólu kręgosłupa lędźwiowego, jego lokalizacji i intensywności, oraz wyniki badania fizykalnego. W przypadku skarg na ból kręgosłupa lędźwiowego, należy być przygotowanym na pytania dotyczące:

• czasu i okoliczności pojawienia się dolegliwości
• intensywności bólu
• czynników nasilających ból (np. określone pozycje ciała, wysiłek, ruch)
• czynników łagodzących ból
• długości trwania bólu.

W ustaleniu poprawnej diagnozy ważne jest precyzyjne określenie lokalizacji bólu (ból w dolnej części pleców, bóle promieniujące, bóle korzeniowe). Lekarz będzie również pytał o inne objawy towarzyszące bólowi (np. gorączka, problemy z oddawaniem moczu i stolca, zaburzenia czucia w nogach i okolicach intymnych, zaburzenia funkcji seksualnych), stosowane leki oraz inne schorzenia.

Podczas badania lekarz oceni siłę mięśni w dolnej części ciała, odruchy oraz czucie i funkcje nerwowe. Badania te obejmują m.in. unoszenie kończyn w pozycji leżącej, zginanie i prostowanie kończyn, sprawdzanie odruchów a także ocenę wrażeń czuciowych poprzez podrażnianie skóry różnymi rodzajami bodźców.

W większości przypadków, gdy ból nie wiąże się z zaburzeniami neurologicznymi i nie ma podejrzeń o uraz, stan zapalny lub nowotwór na podstawie wywiadu, nie są konieczne dodatkowe badania obrazowe do ustalenia diagnozy.

W leczeniu ostrego bólu w dolnej części pleców istotne jest stosowanie terapii zachowawczej, polegającej na krótkotrwałym odpoczynku kręgosłupa (należy pamiętać, że unieruchamianie w łóżku nie powinno trwać dłużej niż 4–5 dni), przyjmowaniu leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych (doustnie lub w zastrzykach, a także lokalnie, w postaci żelu lub maści), a czasem także środków rozluźniających mięśnie. Ważne jest unikanie czynności, które pogłębiają ból. Niezwykle istotną rolę odgrywa edukacja pacjenta, aby zapoznać go z przyczynami dolegliwości oraz prostymi metodami redukcji bólu i unikania czynników obciążających kręgosłup, które mogą nasilać objawy (np. nachylanie się, podnoszenie ciężarów, skłony czy nadmierne wygięcia kręgosłupa).

W dalszych etapach leczenia bólu w dolnym odcinku pleców znajdują się terapie fizyczne oraz rehabilitacja. Ważne jest, aby nie zwlekać z ich rozpoczęciem, ponieważ im szybciej zacznie się odpowiednie ćwiczenia, tym mniejsze ryzyko przekształcenia ostrego bólu w przewlekłe dolegliwości kręgosłupa. Należy pamiętać, że metody fizykoterapeutyczne, takie jak TENS, elektrostymulacja, ultradźwięki (unikaj ich w czasie ostrego bólu) oraz zastosowanie ciepła i zimna, pełnią rolę uzupełniającą, wspierając efektywny proces rehabilitacji. Leczenie oparte wyłącznie na fizykoterapii przynosi zdecydowanie mniejsze rezultaty w porównaniu z połączeniem terapii fizycznych z odpowiednimi ćwiczeniami.

Nie istnieją ogólne ćwiczenia, które pomogą w przypadku dolegliwości bólowych w dolnym odcinku kręgosłupa. Indywidualny program ćwiczeń powinien być dostosowany do pacjenta i prowadzony pod okiem rehabilitanta, aż do momentu, kiedy pacjent będzie zdolny do samodzielnego kontynuowania regularnych ćwiczeń w domu.

Leczenie chirurgiczne jest potrzebne tylko u niewielkiego odsetka pacjentów z bólem w dolnej części pleców. Sytuacjami wymagającymi pilnego leczenia operacyjnego są towarzyszące ostrej rwicy kulszowej niedowłady w jednej z kończyn dolnych (po potwierdzeniu ucisku na korzeń nerwowy przez fragment krążka międzykręgowego) oraz rwica kulszowa z zatrzymaniem moczu i zaburzeniami czucia na kończynach lub w okolicy krocza. Dodatkowo, stwierdzenie niestabilnego złamania kręgosłupa, guza lub ropnia w kanale kręgowym, z obecnym deficytem neurologicznym (niedowład, zaburzenia czucia, zaburzenia odruchów) również stanowi wskazanie do pilnej operacji. Leczenie chirurgiczne może być również konieczne w przypadku nasilonego bólu, który nie ustępuje pod wpływem leków przeciwbólowych, lub w przypadku przewlekłego bólu pleców, który nie reaguje na leczenie zachowawcze, a badania obrazowe potwierdzają ucisk na korzenie nerwowe.

Najczęściej wykonywanym zabiegiem operacyjnym w przypadku przepukliny krążka międzykręgowego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa jest mikrodyscektomia. W sytuacjach, gdy ucisk na nerwy jest spowodowany nie tylko przez uszkodzenie krążka międzykręgowego, ale także zmiany zwyrodnieniowe w stawach międzykręgowych lub zdegenerowane więzadła w kanale kręgowym, konieczna może być laminektomia.

Leczenie chirurgiczne polega jedynie na usunięciu zwężenia w kanale kręgowym i w niektórych przypadkach stabilizacji trzonów kręgów, ale nie eliminuje przyczyny choroby, czyli zwyrodnienia krążków międzykręgowych i całego kręgosłupa. Ból w dolnym odcinku kręgosłupa może mieć różne przyczyny, nie tylko ucisk na nerwy, ale także inne czynniki, na które operacja nie ma wpływu, co ogranicza skuteczność leczenia chirurgicznego.

Jeśli przepuklina jądra miażdżystego była główną przyczyną bólu, zazwyczaj efekty leczenia są dobre, ale gdy istnieją inne patologie kręgosłupa, wyniki po operacji nie zawsze są zadowalające. Statystycznie około 60% pacjentów operowanych z powodu przepukliny jądra miażdżystego powraca do pracy w ciągu roku od operacji, a 25% musi zmienić swoje obowiązki. Tylko około 15% pacjentów po operacji nie jest w stanie wrócić do pracy z powodu przewlekłego bólu kręgosłupa.

Po operacji konieczna jest dalsza rehabilitacja w celu zmniejszenia ryzyka nawrotu przepukliny. Około 10% pacjentów doświadcza nawrotu przepukliny jądra miażdżystego w ciągu 2 lat od operacji.

Istotą choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa jest cykliczne nasilanie i zmniejszanie się objawów bólowych. Dlatego należy regularnie i systematycznie kontynuować aktywną rehabilitację (taką jak ćwiczenia aerobowe, wzmacniające mięśnie brzucha i przykręgosłupowe, oraz ćwiczenia rozciągające). Ważne jest przestrzeganie podstawowych zasad dotyczących prawidłowego obciążania kręgosłupa i unikania pozycji, które mogą zwiększyć ryzyko kolejnych uszkodzeń krążka międzykręgowego.

Po zakończeniu leczenia operacyjnego nie jest konieczne regularne wykonywanie badań kontrolnych, o ile dolegliwości bólowe nie powracają lub są łagodne i nie sugerują nawrotu przepukliny jądra miażdżystego.

Nie ma jednego idealnego sposobu, który całkowicie zapobiega rozwijaniu się choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa i pojawianiu się bólów kręgosłupa lędźwiowego. Proste metody, które znacznie mogą zmniejszyć ryzyko bólu kręgosłupa lędźwiowego, obejmują:

• ograniczenie niekorzystnych obciążeń dla kręgosłupa
• unikanie wstrząsów i wibracji
• wykonywanie ćwiczeń aerobowych, wzmacniających mięśnie brzucha i pleców
• naukę zachowania prawidłowej postawy ciała.