Termin "dolegliwości bólowe w dolnym odcinku kręgosłupa" jest używany w odniesieniu do różnych rodzajów bólów, które występują w okolicy kręgosłupa lędźwiowego, różniących się pod względem przyczyny, intensywności i przebiegu. Najczęstszą przyczyną bólów w okolicy kręgosłupa lędźwiowego jest zazwyczaj choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa, która może być zależna od wielu czynników, takich jak predyspozycje genetyczne, wykonywana praca (szczególnie obciążenia kręgosłupa w trakcie pracy), wiek, aktywność sportowa oraz budowa ciała.

Najczęstszym źródłem bólu w odcinku lędźwiowym jest krążek międzykręgowy, który składa się z pierścienia włóknistego otaczającego elastyczne jądro miażdżyste. Krążki międzykręgowe pełnią funkcję łączenia poszczególnych kręgów oraz absorbują i rozkładają obciążenia, którym podlega kręgosłup.

Lumbago, znane również jako postrzał, to nagle pojawiający się intensywny ból w dolnej części pleców, niezależnie od jego przyczyny. Najczęstszym powodem tego rodzaju dolegliwości jest choroba dysku międzykręgowego.

Proces zwyrodnieniowy krążków międzykręgowych, który rozpoczyna się już w okresie dojrzewania i postępuje z czasem, nazywamy dyskopatią.

Nagłe nasilenie zmian zwyrodnieniowych krążka międzykręgowego pod wpływem zwiększonego obciążenia powoduje pęknięcie włókien pierścienia włóknistego i przemieszczenie jądra miażdżystego do tyłu, co powoduje ostry ból pleców. Tę sytuację nazywamy ostrym bólem kręgosłupa. Potocznie nazywa się to także postrzałem lub lumbago.

Jeśli rdzeń międzykręgowy, który zazwyczaj jest centralną częścią krążka międzykręgowego, przesunie się do tyłu na tyle, że zacznie uciskać korzenie nerwowe w kanale kręgowym, do bólu kręgosłupa może dołączyć ból promieniujący do pośladka, uda lub stopy. Mówimy wtedy o bólu kulszowym lub korzeniowym.

W niektórych sytuacjach pierścień włóknisty może całkowicie się przerwać, a kawałek rdzenia międzykręgowego może przemieścić się do kanału kręgowego, powodując ucisk lub uszkodzenie korzeni nerwowych. Ten stan nazywany jest przepukliną rdzenia międzykręgowego. Poza bólem mogą wtedy pojawić się objawy neurologiczne, takie jak zaburzenia czucia, niedowład stopy czy osłabienie odruchów.

Dyskopatia nie zawsze jest przyczyną bólów lędźwiowych. Często ból jest wynikiem przeciążonych lub przykurczonych zakończeń nerwowych, stawów międzywyrostkowych lub więzadeł kręgosłupa. Należy również pamiętać o innych potencjalnych patologiach, takich jak guzy, zmiany zapalne, krwiaki w kanale kręgowym czy złamania kręgosłupa, które mogą zagrażać zdrowiu. Zwłaszcza u starszych osób, cierpiących na osteoporozę, złamania kręgosłupa mogą być wynikiem nawet niewielkich upadków.

Kolejną grupą dolegliwości często odczuwanych jako lumbago są bóle spowodowane przez problemy sąsiednich narządów. Mogą to być:

• problemy z układem moczowym (takie jak kamica nerkowa, zapalenie dróg moczowych, zapalenie pęcherza)
• problemy z układem rozrodczym u kobiet (przewlekłe stany zapalne narządu rodnego, guzy macicy i przydatków, endometrioza, bolesne miesiączki)
• problemy z gruczołem krokowym u mężczyzn (zapalenie, nowotwór)
• problemy z dolnym odcinkiem przewodu pokarmowego (przewlekłe zaparcia)
• problemy z wątrobą i trzustką
• problemy ze stawami biodrowymi i krzyżowo-biodrowymi.

Mówimy wtedy o tzw. bólach rzutowanych (udzielonych, przeniesionych).

Większość dorosłych doświadcza bólów w dolnej części kręgosłupa w pewnym momencie życia, przy czym rocznie nowe przypadki występują u 5% populacji. Niemal 90% pacjentów doświadcza znaczącej poprawy w ciągu 2 miesięcy od wystąpienia pierwszych objawów, jednak ponowne bóle kręgosłupa pojawiają się u 75% z nich.

Rozróżnia się dwa rodzaje zespołów bólowych kręgosłupa lędźwiowego spowodowanych przez dyskopatię.

Pierwsza grupa to nagłe, ostre dolegliwości krzyża, które pojawiają się po nagłym przeciążeniu kręgosłupa podczas schylania czy podnoszenia ciężkich przedmiotów lub przy skręcie tułowia. Ból jest ostry i przenikający, zlokalizowany głęboko, a każdy ruch powoduje jego zaostrzenie. Najczęściej dotyczy dolnej części kręgosłupa i okolic przykręgosłupowych, ale w pewnych przypadkach może promieniować do biodra, uda, łydki lub stopy jednej lub obu kończyn. Odruchowy skurcz mięśni przykręgosłupowych unieruchamia tułów, często prowadząc do znaczącego skrzywienia w płaszczyźnie bocznej lub przednio-tylnej.

Drugi rodzaj bólów kręgosłupa lędźwiowego to tępe, rozlane dolegliwości, stopniowo narastające. Nasilają się podczas stania, siedzenia, chodzenia, ale ustępują w pozycji leżącej. Ten typ bólów jest charakterystyczny dla okresu choroby dysku międzykręgowego przed przerwaniem pierścienia włóknistego.

Kolejnym rodzajem bólu kręgosłupa lędźwiowego jest ból zapalny. Jest to dolegliwość w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, promieniująca do pachwin, pośladków i stawów kolanowych. Zwykle jest tępy, trudny do zlokalizowania, jedno- lub obustronny, przerywany, a po kilku miesiącach staje się ciągły. Ból często nasila się w drugiej połowie nocy (pacjent może wstawać z łóżka, aby poruszać się i złagodzić ból), rano pojawia się uczucie sztywności. Ćwiczenia fizyczne mogą zmniejszyć nasilenie bólu.

W przypadku bólu pleców zazwyczaj pacjenci ograniczają swoje ruchy i obciążenie kręgosłupa. Pozostanie w łóżku, na boku z ugiętymi nogami w stawach kolanowych i biodrowych lub na plecach z podłożeniem poduszki pod kolana, zazwyczaj przynosi ulgę. Ważne jest, aby unikać długotrwałego unieruchomienia. Zazwyczaj poprawa następuje po 1-2 dniach, ale jeśli ból nie zmniejsza się istotnie w ciągu 3-4 dni, należy skonsultować się z lekarzem.

W celu złagodzenia bólu można sięgnąć po leki przeciwbólowe dostępne bez recepty, takie jak paracetamol, ibuprofen, diklofenak, naproksen czy kwas acetylosalicylowy (aspiryna). Ulgi mogą również przynieść maści lub żele zawierające leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. Niektórym pacjentom mogą pomóc również okłady chłodzące lub rozgrzewające.

Jeżeli opisywane dolegliwości nie ustępują, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, który po przeprowadzeniu badania może zalecić mocniejsze środki przeciwbólowe (czasem konieczne są także leki rozluźniające mięśnie lub uspokajające, a w poważniejszych przypadkach leki przeciwbólowe z grupy narkotycznych) podawane doustnie lub domięśniowo.

Intensywny ból w dolnym odcinku kręgosłupa zazwyczaj powoduje problemy z oddawaniem moczu i stolca. Przyjmowanie leków przeciwbólowych zwykle przynosi ulgę, dodatkowo ciepła kąpiel czasami może pomóc w rozluźnieniu zwieraczy. Jednak jeśli przez kolejne 12 godzin nie uda ci się oddać moczu, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem.

Należy również bezzwłocznie skonsultować się z lekarzem, jeśli do bólu (szczególnie promieniującego do kończyny dolnej) towarzyszą:

• osłabienie siły mięśniowej stopy (brak możliwości zgięcia lub wyprostowania stopy w stawie skokowym)
• osłabienie siły mięśniowej w innej części kończyny dolnej
• zaburzenia czucia w skórze kończyny dolnej.

Wymienione objawy mogą wskazywać na ucisk nerwu rdzeniowego przez dysk międzykręgowy.

W przypadku przewlekłego bólu znaczące objawy, które powinny skłonić do wizyty u lekarza, to:

• nieuzasadniona utrata masy ciała
• towarzyszące bólowi gorączka lub dreszcze
• nasilenie bólu w nocy lub podczas leżenia.

Przed zdiagnozowaniem problemu i rozpoczęciem leczenia lekarz powinien dowiedzieć się podstawowych informacji na temat występowania, położenia i intensywności bólu, a także uzyskać obiektywne wyniki badania fizykalnego. Osoby zgłaszające się z bólem w dolnej części pleców powinny być przygotowane na pytania dotyczące:

• czasu i warunków pojawienia się objawów
• intensywności bólu
• czynników, które pogłębiają ból (określone pozycje, wysiłek, ruch)
• czynników, które zmniejszają ból
• czasu trwania dolegliwości.

Wyznaczenie poprawnej diagnozy wymaga dokładnego określenia lokalizacji bólu (ból dolnej części pleców, bóle promieniujące, bóle korzeniowe). Lekarz zapyta również o inne objawy towarzyszące bólowi (np. gorączka, zaburzenia oddawania moczu i stolca, zaburzenia czucia w nogach i okolicy krocza, zaburzenia funkcji seksualnych), zażywane leki oraz inne schorzenia.

Podczas badania lekarz oceni siłę mięśni oraz odruchy dolnej części ciała, czucie oraz napięcie korzeni nerwowych. Do tego celu służą różne testy, takie jak podnoszenie kończyn w pozycji leżącej, zginanie i prostowanie kończyn, wywoływanie odruchów ścięgnistych oraz badanie czucia poprzez delikatne dotykanie skóry tępym i ostrym narzędziem.

W większości przypadków, gdy ból nie towarzyszą zaburzenia neurologiczne, a w wywiadzie nie ma podejrzeń co do urazów, zapaleń czy nowotworów, nie jest konieczne przeprowadzanie badań diagnostycznych obrazowych.

Obrazowanie pacjentów z ostrym zespołem bólowym jest uzasadnione w przypadku podejrzenia zmian nowotworowych, infekcyjnych lub neurologicznych w kręgosłupie, zwłaszcza gdy towarzyszą mu objawy neurologiczne. W takich przypadkach konieczne jest natychmiastowe przeprowadzenie badań obrazowych i szybka interpretacja wyników w celu podjęcia decyzji o ewentualnym leczeniu operacyjnym. W przewlekłym bólu, badania obrazowe służą do oceny dalszej terapii, korekcji rehabilitacji lub oceny wskazań do leczenia operacyjnego.

Do najczęściej stosowanych badań obrazowych w diagnostyce bólów kręgosłupa lędźwiowego należą: zdjęcia rentgenowskie (RTG w spoczynku i ruchu, w różnych projekcjach), tomografia komputerowa (TK) kręgosłupa oraz rezonans magnetyczny (MR).

Zdjęcia RTG kręgosłupa pozwalają na ocenę struktur kostnych, zwłaszcza po urazach, podejrzeniu zmian nowotworowych lub innych patologii. Natomiast badanie rentgenowskie w ruchu umożliwia ocenę stabilności kręgosłupa.

Tomografia komputerowa doskonale obrazuje struktury kostne oraz tkanki miękkie, a także pozwala na ocenę dyskopatii. Jest przydatna w diagnostyce urazów kręgosłupa, chorób zwyrodnieniowych czy stenozy kanału kręgowego. TK jest zalecana u pacjentów, u których MR jest przeciwwskazany (np. ze względu na metalowe protezy).

Rezonans magnetyczny pozwala na uzyskanie wysokiej jakości obrazów tkanek ciała i jest najbardziej czułym badaniem w wykrywaniu przepukliny. Ponadto doskonale uwidacznia inne patologie kręgosłupa i tkanek otaczających, takie jak guzy, krwiaki czy zmiany ropne.

W leczeniu ostrego bólu kręgosłupa lędźwiowego należy skupić się na oszczędzaniu kręgosłupa poprzez krótkotrwałe unieruchomienie (pamiętaj: nie zaleca się przebywania w łóżku przez dłużej niż 4-5 dni), stosowaniu leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych (doustnie, w zastrzykach lub miejscowo – w postaci żelu lub maści), a czasem także leków rozluźniających mięśnie. Ważna jest także edukacja pacjenta, która ma na celu zrozumienie przyczyny bólu i sposobów łagodzenia dolegliwości, oraz unikanie działań, które mogą nasilić ból kręgosłupa (takich jak schylanie się, podnoszenie ciężarów, skłony lub nadmierne przeprosty kręgosłupa).

Kolejnym etapem leczenia bólu kręgosłupa lędźwiowego jest fizykoterapia i rehabilitacja. Szybkie wprowadzenie odpowiednich ćwiczeń może zmniejszyć ryzyko, że ból ostro stanie się przewlekły. Terapie fizykoterapeutyczne, takie jak TENS, elektrostymulacja, ultradźwięki (nie zalecane w fazie ostrej) oraz ciepło i krioterapia, są uzupełniającymi metodami, które wspierają proces rehabilitacji. Terapia oparta wyłącznie na fizykoterapii daje mniejsze efekty niż kombinacja terapii fizycznych i ćwiczeń.

Ćwiczenia przeciwko bólowi w dolnej części pleców nie są uniwersalne. Program ćwiczeń powinien być spersonalizowany dla każdego pacjenta i wykonywany pod okiem specjalisty do momentu, kiedy pacjent będzie zdolny do regularnego wykonywania ćwiczeń samodzielnie w domu.

Leczenie operacyjne jest potrzebne tylko u niewielkiej liczby pacjentów z bólem krzyża. Konieczność pilnej operacji występuje przy ostrej sciatalgii towarzyszącej niedowładom kończyny dolnej (po potwierdzeniu ucisku na korzeń przez fragment miąższu) oraz w przypadku rwy kulszowej z zatrzymaniem moczu i zaburzeniami czucia. Dodatkowo, niestabilne złamanie kręgosłupa, guz lub ropień w kanale kręgowym z deficytem neurologicznym (niedowład, zaburzenia czucia, zaburzenia odruchów) są wskazaniem do natychmiastowej interwencji.

Operacja może być też konieczna przy uciążliwym bólu, który nie ustępuje pomimo leków przeciwbólowych, lub przy przewlekłym bólu kręgosłupa, gdzie leczenie zachowawcze nie przynosi rezultatów, a badania obrazowe potwierdzają ucisk na nerwy. Najczęściej wykonywanym zabiegiem w przypadku przepukliny jądra miażdżystego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym jest mikrodyscektomia. Natomiast gdy ucisk na nerwy jest spowodowany nie tylko przez dyskopatię, ale także przez zmiany zwyrodnieniowe w stawach międzywyrostkowych lub więzadłach w kanale kręgowym, konieczne może być wykonanie laminektomii.

Leczenie chirurgiczne ma na celu tylko usunięcie zwężenia kanału kręgowego i w niektórych sytuacjach stabilizuje trzon kręgów, lecz nie eliminuje przyczyny choroby, czyli degeneracyjnego procesu krążków międzykręgowych i całego kręgosłupa. Dodatkowo, ból dolnego odcinka kręgosłupa może być spowodowany nie tylko uciskiem na nerwy korzeniowe, ale także przez wiele innych czynników, na które operacja nie ma wpływu, dlatego skuteczność leczenia chirurgicznego jest ograniczona.

Jeśli przepuklina miażdżysta była główną przyczyną bólu, zazwyczaj rezultat leczenia jest zadowalający, jednak gdy inne patologie kręgosłupa również stanowią przyczynę bólu, efekt operacji nie zawsze jest satysfakcjonujący. Statystycznie około 60% pacjentów operowanych z powodu przepukliny miażdżystej wraca do pracy w ciągu roku od zabiegu, a około 25% wymaga zmiany zawodu. Tylko około 15% operowanych nie może powrócić do pracy z powodu przewlekłego bólu kręgosłupa.

Po operacji konieczna jest kontynuacja rehabilitacji w celu zmniejszenia ryzyka nawrotu przepukliny. W ciągu 2 lat od zabiegu, u około 10% pacjentów może pojawić się nawrót przepukliny miażdżystej.

Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa objawia się okresowym nasileniem i ustępowaniem bólu. Dlatego ważne jest systematyczne i ciągłe kontynuowanie aktywnej rehabilitacji (np. aerobik, wzmacnianie mięśni brzucha i pleców, stretching). Należy respektować zalecenia dotyczące właściwego obciążania kręgosłupa i unikania pozycji, które mogą zwiększyć ryzyko uszkodzenia krążka międzykręgowego.

Po leczeniu operacyjnym nie ma potrzeby regularnych kontroli, jeśli objawy bólowe nie wracają lub są minimalne, nie sugerując nawrotu dyskopatii.

Nie ma idealnej metody zapobiegania chorobom kręgosłupa i bólom lędźwiowym.

Proste sposoby, takie jak ograniczenie obciążeń, unikanie wibracji, regularne ćwiczenia aerobowe i utrzymanie prawidłowej postawy mogą zmniejszyć ryzyko wystąpienia dolegliwości.