Bóle dolnej części pleców to dolegliwości bólowe, które mogą mieć różne przyczyny, nasilenie i przebieg. Na ogół są spowodowane chorobami zwyrodnieniowymi kręgosłupa, których nasilenie zależy od wielu czynników, takich jak predyspozycje genetyczne, charakter pracy, wiek, aktywność sportowa i budowa ciała.

Najczęstszą przyczyną bólu w okolicy kręgosłupa lędźwiowego jest krążek międzykręgowy, który pełni funkcję amortyzatora i łączy poszczególne trzony kręgowe.

Lumbago, zwany również postrzałem, to nagle występujący ostry ból w dolnym odcinku kręgosłupa, niezależnie od przyczyny. Najczęstszym powodem tego rodzaju dolegliwości jest choroba krążka międzykręgowego.

Proces zwyrodnieniowy krążków międzykręgowych, rozpoczynający się już w okresie dojrzewania i postępujący z czasem, nazywany jest dyskopatią.

Nagłe nasilenie zmian zwyrodnieniowych w krążku międzykręgowym pod wpływem nadmiernego obciążenia prowadzi do pęknięcia włókien pierścienia włóknistego i przesunięcia jądra miażdżystego do tyłu, co powoduje ostry ból kręgosłupa. Wtedy mówimy o ostrej lumbalgii (lub popularnie lumbago lub postrzale).

Jejder miążdżysty, który zwykle stanowi środkową część krążka międzykręgowego, może przesunąć się do tyłu na tyle, że uciskuje korzenie nerwowe w kanale kręgowym, co powoduje ból promieniujący do pośladka, uda lub stopy. To jest znane jako rwie kulszowej lub ból korzeniowy.

Czasami pierścień włóknisty może całkowicie pęknąć, a fragment jądra miążdżystego może przesunąć się do kanału kręgowego, powodując ucisk lub uszkodzenie korzeni nerwowych. To z kolei prowadzi do powstania przepukliny jądra miążdżystego krążka międzykręgowego, co nieprawidłowo nazywa się "wypadnięciem dysku/krążka międzykręgowego". Oprócz bólu, mogą pojawić się również objawy neurologiczne, takie jak zaburzenia czucia na skórze kończyny dolnej, niedowład stopy czy osłabione odruchy głębokie.

Dyskopatia nie jest bezpośrednią przyczyną wszystkich bólów lumbago. W wielu przypadkach ból jest generowany przez przeciążone lub skurczone zakończenia nerwowe mięśni przykręgosłupowych, stawów międzywyrostkowych lub więzadeł kręgosłupa. Należy również pamiętać o innych potencjalnie groźnych patologiach, takich jak guzy kręgosłupa, zmiany zapalne, ropne, krwiaki w kanale kręgowym czy nawet złamania kręgosłupa u osób starszych, szczególnie u chorych na osteoporozę.

Kolejną grupą dolegliwości odczuwanych często jako lumbago są bóle spowodowane problemami w sąsiednich narządach. Mogą nimi być: układ moczowy, układ rozrodczy u kobiet, gruczoł krokowy u mężczyzn, dolny odcinek przewodu pokarmowego, wątroba i trzustka oraz stawy biodrowe i krzyżowo-biodrowe.

Mówimy wtedy o tak zwanych bólach rzutowanych (udzielonych, z przeniesienia).

Niemal każda dorosła osoba doświadcza bólów w dolnej części kręgosłupa w różnych okresach życia. Co roku około 5% populacji odczuwa te dolegliwości. Mimo że u większości pacjentów następuje znacząca poprawa w ciągu 2 miesięcy od wystąpienia objawów, aż 75% z nich zmaga się z nawracającymi bólami kręgosłupa lędźwiowego.

Wyróżnia się dwa rodzaje bólów kręgosłupa lędźwiowego spowodowanych przez dyskopatię.

Jeden rodzaj to gwałtowne nagłe bóle krzyża, które pojawiają się po przeciążeniu kręgosłupa przez schylanie się, podnoszenie ciężkich przedmiotów lub skręt tułowia. Ból jest ostry i przenikający, odczuwany głęboko, a nawet minimalny ruch powoduje nasilenie bólu. Zazwyczaj ból ogranicza się do dolnej części kręgosłupa i okolicy krzyżowej, jednak w niektórych przypadkach może promieniować do biodra, uda, łydki lub stóp. Odruchowy skurcz mięśni przykręgosłupowych prowadzi do unieruchomienia tułowia, często w znacznym skrzywieniu w bocznej lub przednio-tylnej płaszczyźnie.

Drugi rodzaj bólów kręgosłupa lędźwiowego to bóle tępe i rozlanych, stopniowo narastających. Nasilają się podczas stania, siedzenia, chodzenia, ale ustępują w pozycji leżącej. Ten rodzaj bólów charakterystyczny jest dla okresu choroby dysku międzykręgowego, zanim dojdzie do przerwania pierścienia włóknistego.

Inny typ bólu kręgosłupa lędźwiowego to ból zapalny. Jest to ból w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, który promieniuje do pachwin, pośladków i stawów kolanowych. Zazwyczaj jest to ból tępy, trudny do zlokalizowania, jednostronny lub obustronny, przerywany, który staje się stały po kilku miesiącach. Często wzrasta w drugiej połowie nocy (pacjent może wstać z łóżka, aby się rozruszać i złagodzić ból), rano towarzyszy mu uczucie sztywności. Wykonywanie ćwiczeń fizycznych może zmniejszyć nasilenie bólu.

W przypadku bólu pleców zazwyczaj pacjenci sami ograniczają zbędne ruchy i obciążenia kręgosłupa. Zaleca się pozostanie w łóżku w pozycji bocznej z ugiętymi nogami w stawach kolanowych i biodrowych lub w pozycji na plecach z podłożeniem poduszki pod kolana, co zazwyczaj przynosi ulgę. Ważne jest jednak unikanie długotrwałego unieruchomienia. Poprawa zazwyczaj następuje po 1-2 dniach, jeśli jednak ból nie ustępuje w ciągu 3-4 dni, konieczna jest wizyta u lekarza.

W celu złagodzenia bólu zaleca się stosowanie doustnych leków przeciwbólowych dostępnych bez recepty, takich jak paracetamol, ibuprofen, diklofenak, naproksen czy kwas acetylosalicylowy (aspiryna). Skuteczne mogą być również maści lub żele zawierające leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. Niektórym pacjentom mogą pomóc okłady chłodzące lub rozgrzewające.

Jeśli powyższe postępowanie nie przynosi rezultatów, należy skonsultować się z lekarzem pierwszego kontaktu, który po przeprowadzeniu odpowiednich badań może zalecić mocniejsze leki przeciwbólowe (czasem konieczne są także leki rozluźniające mięśnie lub uspokajające, a w przypadkach ciężkich leki przeciwbólowe z grupy leków opioidowych) podawane doustnie lub w formie zastrzyków.

Intensywny ból w dolnej części kręgosłupa na drodze odruchowej zazwyczaj wiąże się z problemami z oddawaniem moczu i kałem. Przyjmowanie leków przeciwbólowych zazwyczaj pomaga, a także gorąca kąpiel czasami może przynieść ulgę, ułatwiając rozluźnienie zwieraczy. Jeśli jednak przez kolejne 12 godzin nie można oddać moczu, konieczna jest pilna wizyta u lekarza.

Należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem, jeśli ból (szczególnie promieniujący do kończyny dolnej) towarzyszą następujące objawy:

• osłabienie siły ruchów stopy (brak możliwości zgięcia lub wyprostowania stopy w stawie skokowym)
• osłabienie siły mięśniowej w innej części kończyny dolnej
• zaburzenia czucia na skórze kończyny dolnej.

Wymienione objawy mogą wskazywać na ucisk krążka międzykręgowego na korzenie nerwowe.

W przypadku bólu o charakterze przewlekłym, należy skonsultować się z lekarzem, jeśli występują takie objawy jak:

• niewyjaśniona utrata masy ciała
• towarzysząca bólowi gorączka lub dreszcze
• nasilenie się bólu w nocy lub w pozycji leżącej.

Przed postawieniem diagnozy i rozpoczęciem leczenia lekarz musi pozyskać podstawowe informacje dotyczące pojawienia się, lokalizacji i intensywności bólu oraz wyników badania fizykalnego. Podczas wizyty u lekarza z bólem w dolnym odcinku kręgosłupa, należy być przygotowanym na pytania dotyczące:

• momentu i okoliczności wystąpienia objawów
• nasilenia bólu
• czynników pogarszających ból (np. określone pozycje, wysiłek, ruch)
• czynników łagodzących ból
• czasu trwania dolegliwości.

W identyfikacji prawidłowej diagnozy istotne jest dokładne określenie lokalizacji bólu (ból w dolnej części pleców, bóle promieniujące, bóle korzeniowe). Lekarz będzie także pytać o inne objawy towarzyszące bólowi (np. gorączkę, zaburzenia oddawania moczu i stolca, zaburzenia czucia w nogach i okolicy krocza, zaburzenia funkcji seksualnych), stosowane wcześniej leki oraz inne choroby.

Podczas badania lekarz oceni siłę mięśniową, odruchy i czucie w dolnej części ciała oraz napięcie korzeni nerwowych. Do tego celu wykonuje się badania polegające m.in. na uniesieniu kończyn w pozycji leżącej, zginaniu i prostowaniu kończyn, wywoływaniu odruchów ścięgnistych oraz ocenianiu wrażeń czuciowych przez dotyk skóry tępym i ostrym przedmiotem.

W większości przypadków, gdy ból nie jest powiązany z objawami neurologicznymi, a w wywiadzie nie ma podejrzeń o urazy, procesy zapalne czy nowotwory, nie jest konieczne przeprowadzenie badań obrazowych dla ustalenia diagnozy.

Badania radiologiczne u pacjentów z ostrej bólu kręgosłupa są wykonywane w przypadku podejrzenia nowotworu lub stanu zapalnego lub gdy pojawiają się objawy neurologiczne. Natomiast w przypadku przewlekłego bólu kręgosłupa badania obrazowe pomagają w dalszym postępowaniu terapeutycznym oraz w decyzji o ewentualnym leczeniu operacyjnym.

Metody diagnostyczne obejmują zdjęcia rentgenowskie, tomografię komputerową oraz rezonans magnetyczny. Zdjęcie RTG pozwala na ocenę struktur kostnych, tomografia komputerowa obrazuje zarówno struktury kostne jak i tkanki miękkie, a rezonans magnetyczny zapewnia wysokiej jakości obrazy tkanek ciała, szczególnie przy wykrywaniu przepukliny jądra miażdżystego.

W leczeniu ostrego bólu w dolnym odcinku kręgosłupa stosuje się terapię zachowawczą, która obejmuje krótkotrwałe odciążenie kręgosłupa (bez nadmiernego leżenia w łóżku), stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych zarówno doustnie, w zastrzykach, jak i miejscowo w formie żelu lub maści, a czasami także leki rozluźniające mięśnie. Istotne jest unikanie czynności mogących nasilać dolegliwości. Edukacja pacjenta jest kluczowym elementem terapii, mającej na celu zrozumienie przyczyny bólu oraz naukę prostych metod łagodzenia dolegliwości i unikania czynników obciążających kręgosłup, które mogą pogłębiać objawy (np. zgięcie się, podnoszenie ciężarów, skłony czy nadmierne wygięcia kręgosłupa).

Po kolejnym etapie w leczeniu bólu w dolnej części pleców znajdują się terapie fizyczne i rehabilitacja. Ważne jest, aby nie zwlekać z ich rozpoczęciem, ponieważ im szybciej rozpocznie się odpowiednie ćwiczenia, tym mniejsze jest ryzyko przekształcenia ostrego bólu w przewlekłe dolegliwości kręgosłupa. Trzeba pamiętać, że zabiegi fizykoterapeutyczne, takie jak TENS, elektrostymulacja, ultradźwięki (niezalecane w fazie ostrej) i terapie ciepłem oraz zimnem, są jedynie uzupełnieniem, pomagającym w procesie rehabilitacji. Leczenie oparte wyłącznie na terapiach fizycznych przynosi znacznie mniejsze rezultaty w porównaniu z jednoczesnym stosowaniem zabiegów i ćwiczeń.

Nie istnieją ogólne ćwiczenia, które pomogą w przypadku bólu w dolnym odcinku kręgosłupa. Indywidualny program ćwiczeń powinien być dostosowany do każdego pacjenta i monitorowany przez fizjoterapeutę aż do momentu, gdy pacjent będzie w stanie samodzielnie wykonywać regularne ćwiczenia w domu.

Poniżej znajdziesz przykładowe ćwiczenia zalecane w przypadku lumbago:

Leczenie chirurgiczne jest wymagane tylko u niewielkiej liczby pacjentów z bólem w dolnej części pleców. Sytuacjami pilnymi, które wymagają interwencji operacyjnej, są towarzyszące ostrej rwie kulszowej niedowłady w kończynie dolnej (po potwierdzeniu ucisku na korzeń przez fragment jądra miażdżystego w badaniu MRI lub TK) oraz rwie kulszowej z zatrzymaniem moczu i zaburzeniami czucia na kończynach lub w okolicy krocza.

Dodatkowymi wskazaniami do pilnej operacji są niestabilne złamania kręgosłupa, guzy lub ropnie w kanale kręgowym, w obecności deficytów neurologicznych (np. niedowład, zaburzenia czucia, zaburzenia odruchów). Operacja może być również konieczna w przypadku silnego bólu, który nie ustępuje po lekach przeciwbólowych, lub w przypadku przewlekłego bólu kręgosłupa, który nie reaguje na leczenie zachowawcze, a badania obrazowe potwierdzają ucisk na nerwy. Najczęstszym zabiegiem operacyjnym w przypadku przepukliny jądra miażdżystego w dolno-krzyżowym odcinku kręgosłupa jest mikrodyscektomia. W sytuacjach, gdy ucisk na nerwy jest spowodowany nie tylko przez dyskopatię, ale także przez zmiany zwyrodnieniowe w stawach międzywyrostkowych lub zwyrodnieniowe zmiany w kanale kręgowym, konieczna może być laminektomia.

Leczenie chirurgiczne usuwa jedynie zwężenie kanału kręgowego i w określonych przypadkach stabilizuje kręgi, lecz nie eliminuje przyczyny choroby, czyli degeneracji krążków międzykręgowych i całego kręgosłupa. Dodatkowo, ból kręgosłupa lędźwiowego może mieć różne inne przyczyny, na które operacja nie działa, dlatego efektywność leczenia operacyjnego jest ograniczona.

Jeśli przepuklina jest głównym powodem bólu, zazwyczaj terapia przynosi dobre wyniki, ale jeśli ból ma inne przyczyny, operacja nie zawsze przynosi oczekiwane rezultaty. Około 60% pacjentów operowanych z powodu przepukliny wraca do pracy w ciągu roku, około 25% musi zmienić pracę, a tylko 15% nie jest w stanie wrócić do pracy z powodu chronicznego bólu kręgosłupa.

Po operacji konieczna jest rehabilitacja w celu zapobiegania nawrotom przepukliny. Około 10% operowanych ma nawrót przepukliny jądra miażdżystego w ciągu 2 lat po zabiegu.

Podstawową cechą schorzenia zwyrodnieniowego kręgosłupa jest cykliczne nasilanie i poprawa objawów bólowych. Z tego powodu należy systematycznie kontynuować aktywną rehabilitację (taką jak ćwiczenia aerobowe, wzmacniające mięśnie brzucha i przykręgosłupowe, oraz rozciągające), przestrzegając jednocześnie podstawowych zasad właściwego obciążania kręgosłupa i unikania pozycji, które mogą zwiększyć ryzyko ponownego uszkodzenia krążka międzykręgowego.

Po zakończeniu leczenia operacyjnego rutynowe badania kontrolne nie są konieczne, chyba że dolegliwości bólowe nie powracają lub są łagodne, co nie sugeruje nawrotu przepukliny jądra miażdżystego.

Nie ma jednej metody, która w stu procentach zapobiega rozwojowi choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa i bólom kręgosłupa lędźwiowego. Proste metody, które mogą znacznie zmniejszyć ryzyko wystąpienia bólu kręgosłupa lędźwiowego, to ograniczenie niekorzystnych obciążeń na kręgosłupie, unikanie wstrząsów i wibracji, regularne ćwiczenia aerobowe, wzmacniające mięśnie brzucha i przykręgosłupowe oraz nauka właściwej postawy ciała.