"Osobowość z pogranicza" to termin wprowadzony przez Roberta Knighta w połowie XX wieku, aby opisać osoby, których zaburzenia psychiczne znajdują się między zaburzeniami psychotycznymi (schizofrenicznymi) a zaburzeniami neurotycznymi (nerwicami). Pacjenci z tą grupy nie doświadczają takiego stopnia pogorszenia, że można byłoby postawić diagnozę schizofrenii. Pomimo ciągłych zmian w stanie emocjonalnym tych osób, zachowują one jednocześnie stabilność, co określa się jako "stabilna niestabilność". To jeden z podtypów zaburzeń osobowości, który często błędnie jest kojarzony ze wszystkimi zaburzeniami osobowości.

Osoby z zaburzeniem osobowości charakteryzują się silnym pragnieniem bliskiej relacji z inną osobą, jednocześnie doświadczając lęku przed porzuceniem i lęk ogólnego odrzucenia. Ten dualistyczny lęk prowadzi do intensywnego napięcia emocjonalnego, które często skutkuje samoagresją, przejawami psychotycznymi oraz innymi objawami, takimi jak stany lękowe, depresja, zaburzenia nastroju czy natręctwa.

Osoby z tym zaburzeniem mają trudności z jednoczesnym postrzeganiem innych ludzi jako częściowo dobrych i częściowo złych. Ich postawy i uczucia wobec innych oscylują między idealizacją a dewaluacją, co prowadzi do skomplikowanych relacji interpersonalnych, pełnych zmian nastroju i trudności. Bliscy osób z zaburzeniem często doświadczają różnych emocji – od miłości i troski po złość i złość.

Obok objawów emocjonalnych, osoby z tym zaburzeniem mogą wykazywać także różnorodne objawy somatyczne, co często prowadzi do poszukiwania pomocy u wielu specjalistów medycznych. Cały ten chaos emocjonalny i fizyczny często przekłada się na trudności zarówno w relacjach terapeutycznych, jak i w codziennym życiu z rodziną i przyjaciółmi.

Klasyfikacja ICD-10

Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 istnieje osobowość emocjonalnie chwiejąca się, która podzielona jest na dwa podtypy: impulsywny i z pogranicza.

Odmiana impulsywna charakteryzuje się skłonnością do konfliktów, kłótliwością oraz wyraźną impulsywnością, łatwością reagowania gniewem, trudnościami z utrzymaniem działań nieprzynoszących szybkiej satysfakcji i niestabilnym nastrojem.

Typ z pogranicza osobowości chwiejnej emocjonalnie, czyli , objawia się m.in. rozdwojeniem własnej osoby, brakiem precyzyjnych celów czy angażowaniem się w niestabilne związki.

Klasyfikacja DSM-IV

DSM-IV definiuje osobowość jako wzorzec zachowań cechujący się niestabilnością w relacjach i emocjach oraz wybuchowym zachowaniem.

Diagnoza osobowości zostaje postawiona, gdy występuje pięć z określonych cech, takich jak przejawianie desperackich wysiłków aby uniknąć porzucenia czy zaburzenia tożsamości.

Do pomocy w diagnostyce osobowości z osi II DSM-IV służy ustrukturyzowany wywiad kliniczny SCID-II.

Badania dotyczące rozpowszechnienia osobowości dostarczają różnorodnych danych. Niektórzy szacują, że odsetek ten w społeczeństwach europejskich i amerykańskich wynosi 0,7–1,8%. Inni sugerują zakres od 0,2 do 2,8% populacji ogólnej. Natomiast częstość występowania schizofrenii wynosi około 1%.

W grupie pacjentów hospitalizowanych psychiatrycznie odsetek osób z osobowością oscyluje między 15 a 25%, przy czym stanowi połowę wszystkich przypadków z rozpoznaniem zaburzeń osobowości.

Wcześniejsze dane wskazywały na większe występowanie osobowości z pogranicza u kobiet niż u mężczyzn, przy czym kobiety stanowiły około 70–75% pacjentów z tym zaburzeniem. Sugerowano także, że u kobiet częściej obserwuje się zaburzenia odżywiania, podczas gdy u mężczyzn dominują cechy antyspołeczne i nadużywanie substancji psychoaktywnych. Natomiast najnowsze badania epidemiologiczne w populacji amerykańskiej wskazują, że częstość osobowości na przestrzeni życia wynosi 5,9%, zarówno u kobiet (6,2%), jak i u mężczyzn (5,6%). Zauważa się podobną częstość współwystępowania zaburzeń lękowych i nastroju u obu płci. W kontekście powyższych danych, należy zauważyć, że badania dotyczące rozpowszechnienia zaburzeń osobowości są bardzo trudne. Przykładem tego może być brak uwzględnienia zaburzeń osobowości w jedynym badaniu epidemiologicznym dotyczącym zaburzeń psychicznych przeprowadzonym w Polsce - EZOP. Dlatego trudno określić skalę problemu wśród polskich pacjentów. Wskazuje się również na konieczność kontynuowania badań epidemiologicznych w tym obszarze.

Wyniki badań pokazują również, że 3–10% osób z osobowością podejmuje próbę samobójczą.

Metody leczenia zaburzeń osobowości można podzielić na farmakologiczne i psychologiczne. Zazwyczaj stosuje się oba sposoby jednocześnie.

Leki mają za zadanie zmniejszyć nasilenie objawów, takich jak lęk, depresja czy gwałtowne zmiany nastroju. Nie mogą one jednak wyleczyć zaburzeń osobowości, w przeciwieństwie do innych zaburzeń, np. depresji endogennej. Najczęściej stosowane są leki SSRI, stabilizatory nastroju czy małe dawki leków przeciwpsychotycznych. Ze względu na ryzyko uzależnienia, często nie zaleca się używania leków uspokajających.

Wśród metod psychoterapeutycznych najskuteczniejsza jest psychoterapia psychoanalityczna, terapia MBT oraz TFT Kernberga. Skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej potwierdzają badania naukowe, zwłaszcza terapia dialektyczno-behawioralna Linehan.

Dla osób z zaburzeniami osobowości pomocne jest zrozumienie psychoanalityczne zarówno rozwoju patologii osobowości, jak i procesu terapii.

Według badaczy, zaniedbanie ze strony opiekunów, zarówno matki, jak i ojca, jest istotnym czynnikiem etiologicznym. Osoby z osobowością z pogranicza często postrzegają matkę jako zdystansowaną, niezaangażowaną lub konfliktową. Wiele razy ojciec fizycznie lub emocjonalnie nie jest obecny w życiu swojej rodziny, a sytuacja rodzinna tych pacjentów jest często chaotyczna i niespójna.

Osoby te często doświadczyły w przeszłości rozstań i utrat bliskich, przemocy fizycznej oraz były ofiarami molestowania seksualnego. Te traumatyczne przeżycia mają bardzo negatywny wpływ na relację dziecka z opiekunem. Powstaje "nieufny wzorzec przywiązania", który hamuje zdolność do mentalizacji, czyli zdolność do zrozumienia psychiki najpierw opiekuna, a później innych osób. Brak tej zdolności prowadzi do trudności w radzeniu sobie z traumami psychicznymi.

Osoby z osobowością z pogranicza zazwyczaj nie potrafią refleksyjnie analizować myśli zarówno swoich, jak i innych. To znacznie ogranicza ich zdolność do radzenia sobie z trudnościami. Czują się bezsilne w nawiązywaniu relacji z innymi, co powoduje nadmierną nieufność do otoczenia, które jest postrzegane jako wrogie i prześladowcze. Badania pokazują, że traumatyczne doświadczenia mają odbicie w strukturze i funkcjonowaniu mózgu osób je doświadczających. Dlatego lęki te osób oraz ich rodzin, dotyczące trwałych zmian, są uzasadnione. Stąd konieczne jest podjęcie terapii psychoanalitycznej łącznie z kompleksowym leczeniem.

Należy również wspomnieć o modelu biopsychospołecznym zakładającym trzy główne czynniki etiologiczne osobowości z pogranicza: temperament uwarunkowany biologicznie, traumatyczne środowisko domowe wpływające na funkcjonowanie psychiczne, oraz czynnik środowiskowy związany z wyzwalającymi "objawami". Te czynniki wpływają na życie całej osoby i mogą mieć różne znaczenia w każdym przypadku.