Objaw Raynauda to zmiana koloru skóry palców rąk i stóp na zielonkawo-białawy pod wpływem zimna. Może wystąpić jako efekt skurczu i rozkurczu naczyń krwionośnych w tych obszarach. Pierwotna i wtórna postać objawu różnią się pod względem przyczyn - wtórna może być spowodowana inną chorobą, podczas gdy pierwotna występuje bez innych schorzeń u pacjenta.

Choroby, które mogą powodować lub nasilać objaw Raynauda, to m.in. choroby autoimmunologiczne (takie jak toczeń układowy, twardzina układowa), choroby hematologiczne, choroby tarczycy, choroby kręgosłupa szyjnego, zatrucia substancjami chemicznymi i lekami oraz narażenie na wibrację.

Objaw Raynauda jest częstszy u kobiet, u których występuje u 6–20% osób, w porównaniu z 3–12% mężczyzn. Występowanie tego objawu jest znacznie większe w miejscach o chłodnym klimacie.

Osoba chora zazwyczaj zauważa zblednięcie i ochłodzenie skóry palca lub kilku palców po ekspozycji na niską temperaturę lub gwałtowne obniżenie temperatury otoczenia o kilka stopni (np. wchodząc do pomieszczenia klimatyzowanego), często jednostronnie lub obustronnie. Czasami objaw ten dotyczy także stóp, choć zazwyczaj nie występuje na kciuku. Widoczna jest wyraźna linia oddzielająca obszar dotknięty objawem Raynauda od reszty skóry. Później następuje zasinienie, a skóra staje się ciepła i zaczerwieniona. To sekwencja zdarzeń określana jest jako triada Raynauda. Bywa też, że po zblednięciu natychmiast pojawia się zaczerwienienie.

Jeśli pojawią się objawy Raynauda, koniecznie należy udać się do lekarza rodzinnego. Następnie specjalista chorób naczyń, dermatolog lub reumatolog przeprowadzi odpowiednie badania diagnostyczne. Pierwotna postać objawu Raynauda często występuje u młodych kobiet i nie powinna być bagatelizowana. Konieczność szybkiego zgłoszenia się do lekarza może wynikać z pojawienia się trudno gojących się ranek, zwłaszcza na palcach, lub po raz pierwszy wystąpienia objawu Raynauda po 30. roku życia.

U pacjenta, który zgłosi się do lekarza z symptomem Raynauda, w pierwszej kolejności przeprowadza się badanie kapilaroskopowe – czyli obserwację drobnych naczyń krwionośnych. Pod mikroskopem ocenia się kapilary wału paznokciowego – na granicy skóry i płytki paznokciowej. Analizuje się liczbę, kształt naczyń oraz przepływ krwi.

Istotne jest, aby przed badaniem usunąć lakier z paznokci oraz przez tydzień unikać manikiuru, podczas którego usuwa się "skórki" paznokciowe.

Na podstawie wywiadu medycznego, obecności objawów innych chorób oraz badania kapilaroskopowego można wstępnie określić, czy konieczna jest dalsza diagnostyka. W przypadku niepokojących objawów lub nieprawidłowego obrazu w mikroskopie, lekarz będzie kontynuował diagnostykę, szukając chorób, które mogą być przyczyną objawu Raynauda.

Lekarz zleci badanie krwi w celu oceny morfologii krwi, wskaźników zapalenia, takich jak CRP, OB, oraz obecności przeciwciał przeciwjądrowych (ANA) – wskaźników chorób autoimmunologicznych. Zalecana jest również kontrola poziomów hormonów tarczycy.

Jeżeli lekarz zauważy nieprawidłowości wskazujące na chorobę będącą potencjalną przyczyną symptomu Raynauda, będzie kontynuował diagnostykę, aż do ustalenia ostatecznego rozpoznania. W przypadku braku jednoznacznej przyczyny, lekarz podejmie diagnozę pierwotnej postaci objawu Raynauda, czyli takiej, która nie jest powodowana innymi chorobami, lecz może wynikać z wrodzonej predyspozycji do nadmiernych reakcji naczyń na zimno.

Nie ma specyficznego sposobu na leczenie objawów zespołu Raynauda. Ważne jest unikanie czynników, które mogą wywoływać napady, takich jak zimno i silny stres. Należy również unikać aktywności, które mogą nasilać objawy, takich jak praca w niskich temperaturach i praca z narzędziami wywołującymi wibrację.

W leczeniu objawowym stosuje się maści rozgrzewające oraz czasem leki rozszerzające naczynia krwionośne, takie jak te stosowane w leczeniu nadciśnienia. W przypadku wtórnej postaci zespołu Raynauda, poprawę przynosi leczenie choroby, która spowodowała objawy.

Objaw Raynauda może pojawić się w nietypowych miejscach, takich jak uszy, nos czy brodawki sutkowe, co może być szczególnie uciążliwe podczas aktywności fizycznej, zwłaszcza podczas pływania, a także w czasie ciąży i karmienia piersią. Zdarza się, że objaw na brodawkach sutkowych może się pojawić dopiero w ciąży lub podczas karmienia u osób, u których wcześniej występował jedynie na stopach i rękach, co wiąże się z większym stężeniem hormonów, zwłaszcza estrogenów w okresie ciąży i karmienia.

Karmienie piersią może stanowić duże wyzwanie dla kobiet cierpiących na chorobę Raynauda – nawet drobne zmiany temperatury przed przyłożeniem dziecka do piersi, wilgotne biustonosze czy wkładki laktacyjne, a także nocne karmienie piersią pod kołdrą mogą wywołać napad Raynauda.

Dla kobiet z objawem Raynauda na sutkach ważne jest, aby przed rozpoczęciem karmienia dobrze ogrzać pierś. Jeśli mimo tego pozostają bóle i zmiany w kolorze skóry, rozwiązaniem może być czasowe odciąganie pokarmu.

Należy unikać przesuszania piersi na zewnątrz. Po odstawieniu dziecka warto zabezpieczyć piersi odpowiednim kremem z lanoliną lub oliwką – zaleca się ich podgrzanie – nigdy nie należy stosować zimnych maści – a następnie dokładnie przykryć.

Warto zadbać o właściwe ubranie – suche biustonosze, ciepłe wkładki laktacyjne, które należy wymieniać od razu po zmoczeniu.

Jeśli rozważane jest użycie podgrzewaczy do piersi, należy skonsultować to z konsultantką laktacyjną, ponieważ nadmierna ciepłota może prowadzić do nadmiernego wytwarzania mleka.

Objaw Raynauda często utrzymuje się przez całe życie, ale może zmieniać się w zależności od poziomu stresu lub temperatury otoczenia. Mniejsze nasilenie objawu występuje zazwyczaj w łagodniejsze zimy.

Pierwotna postać objawu Raynauda jest zazwyczaj łagodna i nie prowadzi do niedokrwienia palców. Ważne jest unikanie stresu, utrzymywanie ciepłej postawy ciała i odpowiednie noszenie rękawiczek nawet przy cieplejszych temperaturach.

Objawy wtórne zależą od choroby podstawowej. Czasami mogą powstać rany na palcach spowodowane trwałym niedokrwieniem. W niektórych rzadkich przypadkach, gdy objawy są bardzo nasilone, wykonuje się zabiegi chirurgiczne lub podaje toksynę botulinową w formie iniekcji pod nadzorem specjalisty.