Choroba zwyrodnieniowa stawów, czyli artroza, jest najczęstszym schorzeniem układu ruchu. Powstaje na skutek problemów z jakością i ilością chrząstki stawowej, która odpowiada za absorpcję ruchów stawu i zapewnienie płynności przesuwania się powierzchni stawowych.

Na skutek postępującego uszkodzenia, cierpią także inne struktury stawu - kość pod chrząstką stawową, torebka stawowa, więzadła, ścięgna i mięśnie. Objawami są ból, sztywność stawu, deformacje i ograniczenia w zakresie ruchomości. Artroza prowadzi do pogorszenia jakości życia i sprawności fizycznej. Najczęściej dotyka kolan, bioder, kręgosłupa, stawów palców rąk i stóp, ale może dotyczyć każdego stawu.

Wyróżnia się dwie formy choroby zwyrodnieniowej:

• pierwotną, której przyczyny są nieznane i często pojawia się wraz z wiekiem
• wtórną, spowodowaną konkretnymi czynnikami, takimi jak urazy, infekcje, inne choroby stawów (np. RZS, nagromadzenie złogów wapnia w chrząstce stawowej), wrodzone zaburzenia budowy czy inne schorzenia (np. cukrzyca, hemochromatoza).

Faktory, na które można mieć wpływ

• Nadwaga – im większa masa ciała, tym większe ryzyko rozwoju choroby zwyrodnieniowej (szczególnie stawu kolanowego). Zmniejszenie nadwagi zmniejsza zagrożenie rozwojem choroby.
• Osłabienie mięśni otaczających staw – te mięśnie stabilizują staw i zapewniają płynność ruchu, dlatego ważne jest dbanie o odpowiednią kondycję fizyczną.
• Czynniki zawodowe – choroba zwyrodnieniowa stawów może być spowodowana m.in. częstym klęczeniem lub zginaniem kolan, podnoszeniem ciężkich przedmiotów lub długotrwałym staniem, a także narażeniem na wibracje w przypadku stawów rąk.
• Aktywność fizyczna – niektóre formy sportu mogą prowadzić do nadmiernego obciążenia stawów i urazów, np. podnoszenie ciężarów, piłka nożna, zapasy, spadochroniarstwo, taniec – szczególnie gdy są uprawiane na poziomie zawodowym.
• Wady budowy stawu, takie jak wrodzona dysplazja biodra, koślawość i szpotawość kolan, niestabilność stawu po urazie; można je korygować poprzez rehabilitację, stosowanie odpowiednich przyrządów ortopedycznych lub leczenie operacyjne.

• Wiek – ryzyko wystąpienia choroby zwyrodnieniowej zwiększa się z wiekiem, chociaż są osoby starsze, które nie wykazują żadnych objawów tej choroby. Należy pamiętać, że choroba zwyrodnieniowa stawów nie jest jedynie naturalnym objawem starzenia się, ale wynika z wielu innych czynników (na niektóre z nich możemy mieć wpływ).
• Płeć żeńska – kobiety częściej chorują na choroby zwyrodnieniowe stawów niż mężczyźni, a nasilenie choroby może wystąpić po menopauzie.
• Czynniki genetyczne, zwłaszcza w przypadku chorób zwyrodnieniowych stawów rąk i kolan.

Choroba zwyrodnieniowa jest często spotykana. Można ją zauważyć u większości osób po 40. roku życia, a u co piątej osoby może powodować istotne problemy z ruchem. Częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn, zwłaszcza w cięższych postaciach. Nawet ponad 80% osób po 55. roku życia ma zmiany zwyrodnieniowe widoczne na badaniach radiologicznych, ale mogą one przebiegać bez żadnych objawów.

Pierwsze symptomy artrozy zazwyczaj pojawiają się między 40. a 60. rokiem życia. Mogą dotyczyć pojedynczego, wielu lub (rzadziej) wielu stawów. Początkowo objawy występują wyłącznie podczas ruchu, później mogą również pojawiać się w spoczynku i w nocy.

Ból – charakteryzuje się bólem mechanicznym, który pojawia się podczas ruchu stawu i ustępuje w spoczynku; nasila się pod koniec dnia. Największe trudności występują na początku ruchu (tzw. ból startowy), np. podczas wstawania z krzesła czy rozpoczynania chodu. Zazwyczaj ból jest odczuwany w zajętym stawie, czasem w innej lokalizacji (np. w przypadku artrozy stawu biodrowego ból może pojawić się w pachwinie lub kolanie).

Należy umieć odróżnić go od tzw. bólu zapalnego, który sygnalizuje zaostrzenie choroby. Ból zapalny występuje również w spoczynku, nasila się w nocy i rano, często pojawia się wraz z wysiękiem w stawie. Wymaga starannej diagnozy (różnicowanie z innymi chorobami stawów) i oszczędzania zajętego stawu.

Sztywność – często pojawia się zjawisko zwanie sztywnością poranną (po przebudzeniu), która zazwyczaj ustępuje w ciągu 5-10 minut. Może powtarzać się w ciągu dnia po okresie bezruchu (sztywność "startowa").

Ograniczenie zakresu ruchu – zajęte stawy stopniowo tracą pełną ruchomość, np. pojawia się problem z wyprostowaniem lub zgięciem kolana czy odwiedzeniem nogi w stawie biodrowym. Często może dojść do nagłego zablokowania ruchu w stawie przez fragmenty odłamanej chrząstki lub wyrośla kostne. Pogorszenie funkcjonowania dotkniętego stawu prowadzi do zaniku okolicznych mięśni i utraty sprawności.

Trzeszczenia – mogą być odczuwalne podczas ruchu stawu z powodu tarcia o siebie nierównych powierzchni stawowych.

Zniekształcenie i poszerzenie obrysów – wynikają z zmian osi ustawienia stawu, powstawania wyrostków kostnych (osteofitów) oraz wysięku (zob. zdjęcia).

W przebiegu choroby zwyrodnieniowej można wyodrębnić:

• okresy stabilizacji – objawy mają stałe nasilenie, występują jedynie podczas ruchu
• okresy zaostrzeń – charakteryzują się wzmożeniem bólu i sztywności stawu; symptomy występują również w spoczynku i nocy; często dochodzi do poszerzenia obrysów stawu spowodowane nagromadzeniem płynu wysiękowego w jego wnętrzu, powstałego w wyniku stanu zapalnego w odpowiedzi na kolejne uszkodzenia chrząstki i inne nieznane przyczyny.

Jeśli wystąpią symptomy związane z chorobą zwyrodnieniową, koniecznie skonsultuj się z lekarzem - wcześnie rozpoznanie i leczenie odgrywa kluczową rolę w uniknięciu niepełnosprawności.

Choroba zwyrodnieniowa stawów rzadko wymaga nagłej interwencji medycznej, jednakże może ona być konieczna, jeśli:

• dojdzie do nasilenia objawów, z którymi nie radzisz sobie sam/sama – wtedy konieczne może być zastosowanie silniejszych leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, a nawet punkcja stawu i podanie leków do jego wnętrza; czasami symptomy mogą wynikać z innej nakładającej się przyczyny
• po niedawnej punkcji stawu pojawi się znaczne nasilenie bólu, obrzęk i wzmożone ocieplenie stawu lub gorączka – mogą to być oznaki zakażenia stawu wymagające pilnej interwencji lekarskiej; ból stawu, który ustępuje w ciągu doby po punkcji, jest normalny (w tym czasie należy unikać obciążania stawu)
• objawy choroby nasilają się pomimo zastosowanego leczenia (rehabilitacji, eliminacji czynników ryzyka, leczenia wspomagającego) – może to być wskazanie do leczenia operacyjnego (np. wszczepienie protezy kolana lub biodra)
• pojawią się inne niepokojące objawy, takie jak ból wielu stawów, osłabienie, gorączka, nieuzasadnione zmniejszenie masy ciała – mogą wskazywać na inną chorobę stawów (np. RZS)
• zacznie dokuczać ból okolicy podkolanowej lub łydki – może to być spowodowane pęknięciem torbieli dołu podkolanowego, czyli wypełnionej płynem struktury z tyłu kolana, towarzyszącej chorobie zwyrodnieniowej; ból łydki może również być objawem zakrzepowego zapalenia żył głębokich, które wymaga natychmiastowego leczenia!

Lekarz diagnozuje chorobę na podstawie objawów oraz charakterystycznych zmian widocznych na obrazach rentgenowskich - typowe nieprawidłowości to zwężenie szpary stawowej, torbiele zwyrodnieniowe, zgrubienie kości bezpośrednio pod chrząstką i osteofity.

Czasem korzystne mogą być inne badania, takie jak USG stawów, tomografia komputerowa (TK) czy rezonans magnetyczny (MR). Badania laboratoryjne są przeprowadzane w przypadku podejrzenia innej choroby reumatologicznej oraz w celu ustalenia bezpieczeństwa stosowanych leków. Jeśli występuje płyn w stawie, lekarz może wykonać punkcję stawu i przeprowadzić analizę płynu stawowego.

Celem terapii jest złagodzenie lub usunięcie objawów choroby stawów oraz utrzymanie aktywnego stylu życia. Skuteczna rehabilitacja i dbanie o kondycję fizyczną są kluczowe dla zapobiegania pogorszeniu stanu zdrowia. Nie ma jeszcze jednoznacznych dowodów na skuteczność żadnego leku w hamowaniu degeneracji chrząstki stawowej.

Postępowanie niefarmakologiczne stanowi istotny element leczenia, pozwalając na znaczne zmniejszenie dolegliwości i ograniczenie konieczności przyjmowania leków.

Utrzymanie prawidłowej wagi ciała jest kluczowe, ponieważ nadmierna masa ciała zwiększa ryzyko nasilenia choroby zwyrodnieniowej stawów. Ćwiczenia fizyczne pomagają zwiększyć zakres ruchu w stawie oraz wzmacniają mięśnie otaczające. Unieruchomienie stawu jest wskazane jedynie w szczególnych przypadkach zaostrzenia choroby.

Inne metody postępowania niefarmakologicznego obejmują krioterapię, stosowanie ciepła, urządzenia ułatwiające codzienne czynności, edukację oraz wsparcie psychologiczne.

Leczenie farmakologiczne zwyrodnienia stawów obejmuje stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, maści, a także leków podawanych do wnętrza stawu. Istnieje również możliwość leczenia chirurgicznego w zaawansowanych przypadkach choroby.

Aktualnie nie ma możliwości całkowitego wyleczenia choroby zwyrodnieniowej, co oznacza, że naprawienie uszkodzonej chrząstki nie jest osiągalne. Choroba zazwyczaj postępuje, prowadząc do stopniowej utraty funkcji, chronicznego bólu oraz pogorszenia jakości życia.

Niemniej jednak odpowiednie leczenie może pomóc w złagodzeniu dolegliwości, utrzymaniu aktywnego trybu życia i zwolnieniu tempa rozwoju zmian zwyrodnieniowych.

Aby zatrzymać postęp schorzenia i zachować pełną sprawność, konieczne jest systematyczne uczestnictwo w leczeniu rehabilitacyjnym i regularne wykonywanie zaleconych ćwiczeń w domu. Ważne jest również eliminowanie czynników, które mogą przyspieszyć postęp choroby, takich jak otyłość i wady stawów, oraz skuteczne leczenie innych schorzeń, które mogą prowadzić do zmian zwyrodnieniowych. Specjalista medyczny lub fizjoterapeuta może zalecić noszenie ortez, które pomogą odciążyć obciążony staw i zapobiegną dalszym uszkodzeniom. W przypadku nasilenia się symptomów choroby, należy natychmiast skonsultować się z lekarzem - odpowiednie leczenie może zapobiec dalszemu pogorszeniu się stanu chrząstki. Zwyrodnienia stawów mogą prowadzić do niepełnosprawności.

Aby opóźnić postęp degeneracji stawów, zaleca się:

• zmniejszenie nadwagi
• regularna aktywność fizyczna, preferując sporty nie obciążające nadmiernie stawów, takie jak pływanie, bieganie (po miękkim podłożu i w odpowiednim obuwiu!), czy jazda na rowerze
• unikanie czynności, które powodują ból stawów
• oszczędzanie stawów, np. unikanie dźwigania ciężkich przedmiotów, chodzenie po nierównym terenie, długotrwałe stanie czy klęczenie
• dostosowanie otoczenia do własnych potrzeb, np. instalacja uchwytów ułatwiających wstawanie
• przestrzeganie zaleceń lekarza dotyczących poprawy funkcjonowania stawu, np. stosowanie wkładek ortopedycznych, stabilizatorów, kuli czy innego sprzętu rehabilitacyjnego
• wykonywanie zaleconych ćwiczeń rehabilitacyjnych
• rozpoznawanie zaostrzeń choroby – w takich sytuacjach ważne jest odciążanie stawu poprzez korzystanie z laski, kuli, stabilizatora; lekarz może zalecić odpoczynek przez 12–24 godziny oraz ewentualną zmianę terapii