Czerniak to złośliwy nowotwór pochodzący z komórek barwnikowych. Najczęściej występuje na skórze, ale może również pojawiać się na błonach śluzowych oraz w innych miejscach, np. w oku.

Czerniak stanowi 5–7% wszystkich nowotworów skóry. W Polsce w 2018 roku zarejestrowano 1736 nowych przypadków u mężczyzn i 1962 u kobiet (wskaźniki zachorowalności wynoszą odpowiednio 9,3/100 000 i 9,9/100 000). Wskaźniki śmiertelności to 3,4/100 000 u kobiet i 3,4/100 000 u mężczyzn (zgony – odpowiednio – 665 i 797). Największa liczba zachorowań ma miejsce w Australii (28,9/100 000 mężczyzn i 25,3/100 000 kobiet). W Polsce zarówno liczba zachorowań, jak i liczba zgonów z powodu czerniaka wzrasta (odpowiednio o 10% i 8% rocznie).

Można wyodrębnić kilka różnych postaci klinicznych czerniaka. Najpopularniejszy z nich (60-70%) to rodzaj czerniaka, który rozprzestrzenia się powierzchownie, zazwyczaj pochodzący z znamion barwnikowych, często o charakterze dysplastycznym.

Czerniak guzkowy stanowi najbardziej agresywną postać, występującą w 10-30% przypadków. Rzadką odmianą czerniaka (5-15%) jest czerniak z plamy soczewicowatej, zazwyczaj obserwowany u osób starszych, szczególnie w okolicach twarzy i szyi (często powodowany długotrwałym narażeniem skóry na działanie promieni słonecznych).

Czerniak może również występować na dłoniach lub podeszwach stóp - wtedy mówimy o czerniaku akralnym, lub pod paznokciami - czerniaku podpaznokciowym.

Tak, istnieje również rzadki czerniak bezbarwnikowy (2%), zwany czerniakiem pozbawionym pigmentu. Pierwszym objawem jest często niecharakterystyczna, powiększająca się, różowoczerwona grudka.

Czerniak gałki ocznej jest najczęstszym nowotworem złośliwym gałki ocznej u osób dorosłych, stanowiącym około 10% wszystkich przypadków czerniaka. Może wystąpić w skórze powiek, spojówce oraz przedniej lub tylnej części błony naczyniowej oka. Prognoza jest gorsza niż w przypadku czerniaka skóry.

Czerniak błon śluzowych najczęściej występuje w jamie ustnej, górnych drogach oddechowych, przełyku (50%), sromie (20%) oraz okolicach narządów płciowych i odbytu (20%). Prognoza jest zła. Leczenie polega na doszczętnym usunięciu; częściej niż w przypadku lokalizacji skórnej stosuje się uzupełniającą radioterapię, chemioterapię lub immunoterapię/leczenie ukierunkowane molekularnie.

Jeśli zauważysz jakiekolwiek niepokojące zmiany na skórze, koniecznie skonsultuj się z dermatologiem lub onkologiem.

Skuteczne leczenie czerniaka zależy od wczesnego wykrycia i kompleksowego usunięcia zmiany z odpowiednim marginesem bezpieczeństwa. Ryzyko przerzutów oraz czas ich pojawienia się są uzależnione od grubości guza pierwotnego. Szybkie wykrycie i interwencja zwiększają szanse na pełne wyleczenie. Po potwierdzeniu czerniaka konieczna jest biopsja węzłów chłonnych oraz odpowiednie leczenie operacyjne. W przypadku miejscowo zaawansowanego czerniaka, obserwacja zgodnie z zaleceniami specjalisty może być wystarczająca. Dla pacjentów z zaawansowanym i rozsianym czerniakiem stosuje się nowoczesne metody leczenia, takie jak immunoterapia, leczenie ukierunkowane molekularnie oraz wycięcie przerzutów. Chemioterapia z użyciem jednego leku cytotoksycznego oraz izolowana kończynowa chemioterapia perfuzyjna w hipertermii są stosowane w wyjątkowych sytuacjach, głównie po wcześniejszych leczeniach.

Należy przestrzegać zaleceń dotyczących regularnych badań kontrolnych na polecenie lekarza onkologa. W ciągu pierwszych dwóch lat zaleca się wykonywanie badań kontrolnych co 2–3 miesiące, a jeśli węzły chłonne nie zostały usunięte, należy je wykonywać raz w miesiącu. Po upływie dwóch lat badania należy wykonywać co 3–6 miesięcy, a po pięciu latach – co 6–12 miesięcy. Częstotliwość badań kontrolnych jest uzależniona głównie od stopnia złośliwości czerniaka oraz ryzyka nawrotu choroby.

Dodatkowo zaleca się wykonywanie co pół roku badania RTG klatki piersiowej oraz USG jamy brzusznej. Przy braku usuniętych węzłów chłonnych, badanie USG w tej okolicy należy wykonywać co 3 miesiące przez co najmniej 2 lata po operacji.

Każdy z nas może zmniejszyć ryzyko zachorowania na czerniaka i inne choroby skóry związane z promieniami słonecznymi, przestrzegając kilku prostych zasad korzystania ze słońca:- unikaj słońca w godzinach południowych (od ok. 10.00 do ok. 15.00), a w słoneczne dni szukaj cienia- chron się przed słońcem odpowiednim ubraniem i nakryciem głowy- stosuj kremy z odpowiednimi filtrami UVA i UVB- dzieci poniżej 1. roku życia nie powinny być wystawiane na bezpośrednie działanie słońca, a starsze wymagają większej niż dorośli ochrony przed słońcem- niektóre leki mogą powodować oparzenia lub przebarwienia po kontakcie ze słońcem. W przypadku osób korzystających z solarium ich stosowanie jest bezwzględnie przeciwwskazane.

Wskazane są również okresowe kontrole dermatoskopowe znamion u dermatologa (u osób bez niepokojących zmian raz w ciągu roku, u pozostałych osób w zależności od decyzji lekarza).

Rokowanie może być różne w zależności od miejsca pojawienia się pierwotnego guza, grubości nacieku i obecności owrzodzenia. Im większa i głębsza zmiana, tym prognozy są gorsze, dlatego kluczowe jest szybkie wykrycie i podjęcie leczenia. Ryzyko ponownego wystąpienia miejscowego czerniaka skóry wynosi od 3 do 15%. Pięcioletnie przeżycia zależą od zaawansowania klinicznego: stopień I – 95%, II – 75%, III – 60%, IV – 20%.