Czerniak to złośliwy nowotwór pochodzący z komórek barwnikowych, który najczęściej występuje na skórze, ale może również powstawać w innych miejscach, takich jak błony śluzowe czy gałka oczna.

Odsetek czerniaka wśród wszystkich nowotworów skóry wynosi 5-7%. W 2018 roku w Polsce zarejestrowano 1736 przypadków u mężczyzn i 1962 przypadki u kobiet, przy współczynnikach zachorowalności odpowiednio 9,3/100 000 i 9,9/100 000. Umieralność z powodu czerniaka wyniosła 3,4/100 000 u kobiet i mężczyzn (zgony – odpowiednio – 665 i 797). Największa zachorowalność występuje w Australii (28,9/100 000 u mężczyzn i 25,3/100 000 u kobiet). W Polsce zarówno zachorowalność, jak i umieralność z powodu czerniaka rosną (odpowiednio o 10% i 8% rocznie).

Cechy zmiany skórnej budzące podejrzenie czerniaka to asymetryczny kształt, nieregularny rozkład barwy, nierówne brzegi, zmiany w grubości i powierzchni, wielkość powyżej 6 mm oraz ewentualne swędzenie. Wczesne postacie czerniaka skóry charakteryzują się płaskimi zmianami o nieregularnych granicach, wielobarwności i nierównych powierzchniach.

Natomiast zaawansowane formy często są wypukłe, mogą być owrzodziałe i wydzielać krwisto-surowiczy płyn. Pierwszym objawem czerniaka może być powiększenie węzłów chłonnych w okolicy nowotworu.

Można wyróżnić kilka różnych postaci klinicznych czerniaka. Najbardziej powszechna postać to czerniak szerzący się powierzchownie, który zwykle powstaje z znamion barwnikowych, często dysplastycznych.

Czerniak guzkowy stanowi najcięższą postać, występującą w 10-30% przypadków. Czerniak z plamy soczewicowatej jest rzadszą postacią (5-15%), występującą zazwyczaj u osób starszych, głównie na twarzy i szyi (często związana ze stałym, wieloletnim narażeniem na promieniowanie słoneczne).

Czerniak może pojawić się także na dłoniach lub podeszwach stóp (czerniak akralny) lub pod paznokciami (czerniak podpaznokciowy).

Czerniak bezbarwnikowy jest rzadkim typem czerniaka, który występuje bez barwnika. Sygnałem alarmowym jest zwykle powiększająca się różowoczerwona grudka.

Czerniak gałki ocznej jest najczęstszym nowotworem złośliwym gałki ocznej u dorosłych, odpowiadającym za około 10% wszystkich przypadków czerniaka. Może on występować na skórze powiek, spojówce oraz przedniej lub tylnej części błony naczyniowej oka. Prognoza jest gorsza niż w przypadku czerniaka skóry.

Czerniak błon śluzowych najczęściej pojawia się w jamie ustnej, górnych drogach oddechowych i przełyku (50%), sromie (20%) oraz okolicach narządów płciowych i odbytu (20%). Prognoza jest niekorzystna. Leczenie polega na całkowitym usunięciu; często stosuje się także radioterapię, chemioterapię lub immunoterapię w przypadku lokalizacji błon śluzowych.

Jeśli zauważysz jakiekolwiek niepokojące zmiany na skórze, warto udać się do specjalisty, takiego jak dermatolog lub onkolog.

Dermatoskop jest kluczowym narzędziem diagnostycznym dermatologa wczesnej fazy rozpoznawania czerniaka. W wybranych placówkach wykorzystuje się wideodermatoskopy do tego celu. Badanie dermatoskopowe pozwala na wykluczenie zmian niemelanocytowych, takich jak brodawki łojotokowe czy barwnikowy rak podstawnokomórkowy.

Dokładny wywiad lekarski również stanowi istotne uzupełnienie badania dermatoskopowego. Dermatoskopia cyfrowa odgrywa istotną rolę w monitorowaniu pacjentów z dużej ilości znamion skórnych oraz w przypadku zespołu znamion dysplastycznych. Nowoczesne metody diagnostyczne, takie jak laserowa skanująca mikroskopia konfokalna, pozwalają na prawie histologiczną ocenę zmian skórnych in vivo, co jest nieinwazyjnym i dokładnym sposobem diagnozowania zmian skórnych.

Aby skutecznie leczyć czerniaka, należy jak najszybciej zdiagnozować i usunąć zmianę z odpowiednim marginesem bezpieczeństwa. Im wcześniej, tym lepiej - zmniejsza to ryzyko przerzutów i zwiększa szansę na wyleczenie.

Jeśli po wykonaniu histopatologicznego badania potwierdzi się obecność czerniaka, kolejnym krokiem jest biopsja węzła wartowniczego. W przypadku zaawansowanego czerniaka, leczenie operacyjne może być wystarczające, a następnie konieczna jest regularna obserwacja pod nadzorem lekarza.

W sytuacji zaawansowanego lub rozsianego czerniaka, możliwe metody leczenia to immunoterapia, leczenie ukierunkowane molekularnie, wycięcie przerzutów, chemioterapia oraz izolowana kończynowa chemioterapia perfuzyjna w hipertermii w przypadku zlokalizowanego czerniaka na kończynie i wznowy.

Należy przestrzegać zaleceń dotyczących regularnych badań kontrolnych zgodnie z zaleceniami lekarza onkologa. W ciągu pierwszych dwóch lat zaleca się wykonywanie badań kontrolnych co 2-3 miesiące, a jeśli regionalne węzły chłonne nie zostały usunięte, badania należy przeprowadzać nawet raz w miesiącu. Po upływie 2 lat badania powinny być przeprowadzane co 3-6 miesięcy, a po 5 latach - co 6-12 miesięcy. Indywidualna częstotliwość badań kontrolnych zależy głównie od głębokości naciekania czerniaka, czyli od ryzyka powtórnego wystąpienia choroby.

Zaleca się również regularne wykonywanie co pół roku RTG klatki piersiowej oraz USG jamy brzusznej. W przypadku gdy regionalne węzły chłonne nie zostały usunięte, badanie USG okolicy należy wykonywać co 3 miesiące przez co najmniej 2 lata po operacji.

Każda osoba może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka skóry i inne schorzenia związane z promieniowaniem słonecznym, przestrzegając kilku prostych zasad korzystania ze słońca. Należy unikać słońca w godzinach południowych (od ok. 10.00 do ok. 15.00) i w dni słoneczne szukać cienia. Osoby powinny chronić się odpowiednią odzieżą i nakryciem głowy przed słońcem, stosować kremy z filtrami UVA i UVB. Dzieci poniżej 1. roku życia nie powinny być narażone na działanie bezpośredniego światła słonecznego, a starsze dzieci wymagają większej ochrony niż dorośli.

Niektóre leki mogą powodować oparzenia lub przebarwienia po kontakcie ze słońcem, dlatego osoby korzystające z solarium powinny z nich zrezygnować. Zalecane są również regularne kontrole znamion u dermatologa, raz do roku dla osób bez zmian, a częściej dla pozostałych pod nadzorem lekarza.

Rokowanie zależy od lokalizacji pierwotnego ogniska, głębokości nacieku i obecności owrzodzenia. Im większa i głębsza zmiana, tym gorsze rokowanie, dlatego wcześniejsze rozpoznanie i leczenie są kluczowe. Ryzyko powrotu miejscowego czerniaka skóry wynosi od 3 do 15%. Pięcioletnie przeżycia zależą od zaawansowania klinicznego: stopień I – 95%, stopień II – 75%, stopień III – 60%, stopień IV – 20%.