Krztusiec, dawnej znany jako koklusz, to ostre zakaźne schorzenie dróg oddechowych - infekcyjne zapalenie tchawicy i oskrzeli powodowane przez zakażenie pałeczką krztuśca (). Jest to choroba spowodowana przez toksyny wytwarzane przez wspomniane bakterie i zazwyczaj przebiega bez podwyższonej temperatury ciała. Głównym objawem krztuśca jest bardzo intensywny, nagły atak suchego kaszlu, często towarzyszący duszności i świstom wdechowym, określanym jako "pianie", bądź wymiotom na końcu kaszlu. Krztusiec jest szczególnie niebezpieczny dla noworodków i małych niemowląt, ale może powodować poważne zachorowania także u osób starszych. Można zachorować na krztusiec w każdym wieku i choroba może nawracać kilkakrotnie w ciągu życia.

Zakażenie pałeczką krztuśca pochodzi od chorych osób - dzieci z pełnoobjawową chorobą, młodzieży lub dorosłych, u których objawy mogą być łagodne, niecharakterystyczne lub skąpoobjawowe. Największa zaraźliwość występuje w ciągu dwóch tygodni choroby i utrzymuje się przez około 3-4 tygodnie, ale właściwe leczenie antybiotykami skraca okres zarażenia do 5 dni. Ważne jest, że nie ma nosicielstwa pałeczek krztuśca, więc nie można zarazić się od zdrowych osób. Krztusiec jest bardzo zaraźliwy, nawet bardziej niż ospa wietrzna. Ryzyko zachorowania u osób wrażliwych po kontakcie z chorym przekracza 80%. Zakażenie przenosi się drogą kropelkową podczas kaszlu i kichania, oraz poprzez bezpośredni kontakt, chociaż w tym przypadku zaraźliwość jest mniejsza.

Okres wylęgania krztuśca trwa od 7 do 10 dni, ale czasami może być nawet 3 tygodnie. Choroba jest długotrwała i przewlekła. Objawy krztuśca zależą od wieku i stanu uodpornienia chorego. U dorosłych, którzy byli wielokrotnie zaszczepieni przeciwko krztuścowi w dzieciństwie, objawy są zazwyczaj łagodniejsze. Często jedynym objawem krztuśca u dorosłych jest przewlekły kaszel, który nasila się wieczorem i utrzymuje przez wiele miesięcy. Choroba przebiega w fazach, które różnią się objawami.

U dzieci występują trzy fazy, a u dorosłych zwykle dwie. Faza nieżytowa krztuśca przypomina ciężkie przeziębienie, trwa 1-2 tygodnie i charakteryzuje się suchym kaszlem, katarem, stanami podgorączkowymi, bólem gardła. W fazie napadów kaszlu objawy są bardziej zróżnicowane - u niemowląt dominują napady duszności, łzawienie, sinica, bezdech, a u starszych dzieci napady kaszlu mogą osiągnąć kilkadziesiąt dziennie. U dorosłych głównym objawem krztuśca jest suchy kaszel, który nasila się nocą i stopniowo łagodnieje z czasem.

W fazie zdrowienia częstotliwość i intensywność napadów kaszlu stopniowo zmniejszają się, ale sama choroba może trwać jeszcze bardzo długo. Ataki kaszlu mogą być spowodowane różnymi czynnikami drażniącymi, takimi jak emocje czy zmiany temperatury. Leczenie antybiotykiem nie łagodzi objawów, ponieważ przewlekły kaszel jest wynikiem uszkodzenia dróg oddechowych przez toksyny bakteryjne.

Skutki krztuśca zależą od wieku i poziomu odporności pacjenta. U niemowląt jest to bardzo niebezpieczna choroba, mogąca prowadzić do poważnych komplikacji, a nawet śmierci.

Do powszechnych powikłań należą bakteryjne zapalenie płuc, często spowodowane zakażeniem pneumokokami, oraz zapalenie ucha środkowego. Może dojść do uszkodzeń płuc (niedodma, rozstrzenie oskrzeli). Najgroźniejszym powikłaniem jest uszkodzenie mózgu (encefalopatia), które objawia się napadami drgawek, zaburzeniami świadomości, niedowładami i uszkodzeniem nerwów czaszkowych, prowadząc do nieodwracalnych powikłań. Im starsze dziecko jest i im więcej dawek szczepionki przeciwko krztuścowi otrzymało, tym łagodniejszy jest przebieg choroby. Powszechne przekonanie, że krztusiec dotyczy tylko małych dzieci, jest błędne. U dorosłych, zwłaszcza w podeszłym wieku, częstymi powikłaniami krztuśca są zaburzenia snu spowodowane przewlekłym kaszlem, nietrzymanie moczu, utrata masy ciała, przepuklina pachwinowa, a rzadziej nawet złamania żeber czy udar mózgu.

W ostrym stadium krztuśca stosowanie odpowiedniego antybiotyku może zahamować postęp choroby. Jednak w zaawansowanym stadium kaszlu, antybiotyk skraca jedynie okres zaraźliwości, nie wpływając na objawy i przebieg choroby. Wiemy, że chory przestaje zarażać po 5 dniach właściwej terapii antybiotykowej. Niestety, nie ma leków, które łagodziłyby kaszel krztuścowy w zaawansowanym stadium choroby.

Profilaktyka krztuśca polega na regularnych szczepieniach ochronnych. Szczepienia przeciwko krztuścowi są powszechnie stosowane u niemowląt na całym świecie. Pierwsze szczepionki przeciwko krztuścowi, które zawierały całe, zabite pałeczki krztuśca, zostały opracowane pod koniec lat 40. XX wieku. W Polsce są stosowane od lat 50. XX wieku. Ze względu na niepożądane odczyny poszczepienne, opracowano szczepionki bezkomórkowe, które są lepiej tolerowane. W krajach rozwiniętych szczepionki bezkomórkowe zastąpiły pełnokomórkowe. Ochrona poszczepienna jest niestety niepełna, ponieważ krztusiec jest chorobą toksyn. Wprowadzone szczepienia pozwoliły na opanowanie zachorowań wśród niemowląt, ale nie całkowicie wyeliminowały krztusiec.

Program szczepień ochronnych obejmuje trzy dawki szczepienia podstawowego podawane w pierwszym półroczu życia oraz dwa przypominające w późniejszym okresie. Dostępne są szczepionki bezkomórkowe do stosowania u małych dzieci. W 6. roku życia dzieci otrzymują szczepionkę bezkomórkową. Dla nastolatków i dorosłych przeznaczona jest szczepionka o zmniejszonej zawartości antygenów krztuścowych i toksoidu błoniczego, która jest stosowana w ramach odpłatnych szczepień zalecanych.

Przed wprowadzeniem powszechnych szczepień ochronnych krztusiec był w Polsce bardzo częstą i groźną chorobą wieku dziecięcego. W latach 50. XX wieku liczba zachorowań na krztusiec była bardzo wysoka. Wprowadzenie powszechnych szczepień przeciwko krztuścowi bardzo poprawiło sytuację epidemiologiczną. Początkowo liczba zachorowań zmniejszyła się do niskiego poziomu, jednak w latach 80. ponownie zaczęła rosnąć. Obecnie obserwujemy wzrost liczby zachorowań, szczególnie wśród osób szczepionych w dzieciństwie. Przyczyny tego zjawiska nie są do końca znane, ale podejrzewa się stopniowe zanikanie nabytej odporności oraz lepszą diagnostykę choroby.

Krztusiec należy podejrzewać jeśli kaszel utrzymuje się przez ponad tydzień, zwłaszcza gdy nasila się nocą i ma charakter napadowy. Im dłużej kaszel trwa, tym większe jest prawdopodobieństwo zakażenia pałeczką krztuśca. W początkowym okresie objawy mogą być mylone z wirusowymi infekcjami górnych dróg oddechowych, dlatego warto zwrócić uwagę na napady kaszlu zakończone "zanoszeniem się" lub wymiotami.

Obraz kliniczny krztuśca może być łagodniejszy u młodzieży i osób dorosłych w porównaniu z niemowlętami. Krztusiec może także przebiegać jako przewlekły kaszel bez innych objawów, przewlekłe zapalenie górnych dróg oddechowych z łagodnym kaszlem, zapalenie oskrzeli z uporczywym kaszlem i rzadziej pod postacią zapalenia płuc. Napady kaszlu mogą nawracać podczas przeziębienia lub pod wpływem czynników drażniących.