Zakażenie ludzkim wirusem nabytego niedoboru odporności (HIV) jest chorobą przewlekłą prowadzącą do stopniowego osłabienia odporności zarażonej osoby. Najczęstsze sposoby zakażenia to droga krwi, kontakt seksualny oraz transmisja z matki na dziecko. HIV został wyizolowany po raz pierwszy w 1983 roku, ale pierwsze przypadki zakażenia w Polsce zauważono już w 1985 roku.

HIV atakuje głównie komórki układu odpornościowego, prowadząc do stopniowego spadku liczby białych krwinek i wzmożonego namnażania się wirusa. W rezultacie, po pewnym czasie, dochodzi do rozwoju zespołu nabytego niedoboru odporności (AIDS). Istnieją dwa typy ludzkiego wirusa nabytego niedoboru odporności - HIV-1 i HIV-2.

Zakażenia HIV-1 są najczęstsze w krajach rozwiniętych Europy, Ameryki i Azji, podczas gdy HIV-2 występuje endemicznie w Afryce. Szacuje się, że od początku epidemii około 80 mln ludzi na świecie zakaziło się HIV, a 40 mln zmarło na AIDS. Liczba zakażonych HIV i chorych na AIDS nadal rośnie, chociaż liczba nowych zakażeń oraz zgonów z powodu AIDS stopniowo maleje.

Od kilku lat w populacji polskiej większość nowych zakażeń HIV pochodzi z niezabezpieczonego kontaktu seksualnego (homo- lub heteroseksualnego) z partnerem. W Polsce od lat 90. co roku wykrywano około 500 przypadków zakażeń HIV; od 2011 r. liczba ta przekracza 1100 rocznie i nadal wzrasta. Większość nowych zakażeń dotyczy mężczyzn utrzymujących kontakty seksualne z innymi mężczyznami. Choć większość zakażeń występuje u osób w wieku 25-34 lat, to zauważalnie rośnie liczba zakażeń u osób powyżej 40. roku życia oraz późniejsze diagnozy u osób powyżej 50. roku życia. Szacuje się, że około 20% zakażeń HIV w Polsce pozostaje niewykrytych.

W procesie naturalnego zakażenia HIV wyróżnia się kilka etapów klinicznych. Początkowo przebieg infekcji jest niewykazujący objawów lub mało objawowy, co utrudnia wczesne rozpoznanie choroby.

Po zakażeniu zazwyczaj zachodzą następujące fazy:

• ostra choroba retrowirusowa
• stadium bezobjawowe
• przetrwała uogólniona limfadenopatia
• stadium objawowe
• pełnoobjawowy AIDS

Ostra choroba retrowirusowa

Ostra choroba retrowirusowa rozwija się u większości osób zakażonych w ciągu 2–4 tygodni od ekspozycji na materiał zakaźny. Objawy pojawiają się nagle i utrzymują przez około 2 tygodnie. Ostra choroba retrowirusowa często towarzyszy gorączka (u ok. 75–85% pacjentów), nudności (70%), bóle mięśniowo-stawowe (60%), wysypka z grudek i plam na twarzy, tułowiu i dłoniach (60%), bóle głowy (50%), bóle gardła (45%), powiększenie węzłów chłonnych (40%), bóle brzucha z biegunką, utrata apetytu.

Charakterystyczna triada objawów – gorączka, zapalenie gardła i powiększenie węzłów chłonnych nie występuje u wszystkich zakażonych pacjentów. Niewielka ilość objawów może sprawić, że pacjent nie zauważy przebiegu choroby, co prowadzi do późnego wykrycia zakażenia.

W ostrej chorobie retrowirusowej chorym towarzyszy wysoka wiremia HIV, co sprawia, że ich płyny ciała zawierające wirusa są bardzo zakaźne. U większości pacjentów dochodzi do spadku liczby limfocytów CD4, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób oportunistycznych.

Stadium bezobjawowe zakażenia HIV

W tej fazie nie obserwuje się żadnych objawów i trwa od 1,5 roku do 15 lat u osób nieleczonych.

Przetrwała uogólniona limfadenopatia

Powiększenie węzłów chłonnych trwa ponad 3 miesiące, głównie w okolicach szyi i pach. Może towarzyszyć uczucie zmęczenia, bóle głowy, powiększenie śledziony, infekcje skóry, dróg oddechowych i przewodu pokarmowego.

Stadium objawowe zakażenia HIV

W tej fazie pojawia się wiele objawów, takich jak półpasiec, różne choroby skóry i błon śluzowych, gorączka utrzymująca się dłużej niż miesiąc, przewlekła biegunka, małopłytkowość, listerioza, neuropatia obwodowa, zapalenie narządów miednicy mniejszej. Warto pamiętać, że większość tych objawów może być związana z innymi schorzeniami.

Pełnoobjawowy AIDS

W tym stadium pojawiają się choroby wskaźnikowe, które zazwyczaj są rzadkie u osób bez HIV. Są to przede wszystkim zakażenia oportunistyczne, nowotwory wskazujące na AIDS oraz różne zespoły chorobowe wskazujące na infekcję HIV.

W przypadku podejrzenia infekcji HIV należy skonsultować się z lekarzem rodzinnym w celu przeprowadzenia testu na obecność wirusa HIV. Wczesne wykrycie infekcji wpływa korzystnie na rokowanie i, przy regularnym leczeniu, zmniejsza ryzyko śmierci z powodu HIV/AIDS i powiązanych z nimi chorób, poprawiając jakość życia. Świadomość swojego stanu HIV i systematyczne leczenie obniżają ryzyko przeniesienia wirusa na inne osoby.

Każdy chory zakażony wirusem HIV musi być leczony, co oznacza stosowanie kombinowanej terapii antyretrowirusowej. Polega to na podawaniu zestawu różnych leków, które hamują replikację wirusa HIV.

Do grup leków stosowanych w terapii antyretrowirusowej należą m.in. leki nukleozydowe/nukleotydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy, nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy, inhibitory proteazy, inhibitory integrazy oraz inhibitory wejścia.

Dzięki leczeniu pacjentów zakażonych HIV udało się znacząco zmniejszyć śmiertelność i wydłużyć okres od zakażenia HIV do rozwoju AIDS. Skuteczne leczenie antyretrowirusowe sprawia, że osoba z HIV może obecnie spodziewać się podobnej długości życia jak osoba niezakażona.

W przypadku małej liczby limfocytów CD4 lekarz może zalecić profilaktykę przed zakażeniem oportunistycznymi chorobami. W przypadku współistnienia innych chorób konieczne jest stosowanie odpowiedniego leczenia specjalistycznego. Leki antyretrowirusowe mogą wywoływać działania niepożądane, takie jak zaburzenia lipidowe, dlatego pacjenci często potrzebują dodatkowego leczenia w celu zapobieżenia incydentom sercowo-naczyniowym.

Leki przeciwwirusowe dostępne obecnie nie gwarantują całkowitego wyleczenia zakażenia HIV. Zadaniem terapii antywirusowej jest zatrzymać namnażanie wirusa, zwolnić postęp choroby, zapobiec rozwijaniu się chorób oportunistycznych oraz poprawić jakość życia i wydłużyć czas przeżycia. Przewidywana długość życia osoby zakażonej HIV, której leczenie antyretrowirusowe rozpoczęto we właściwym czasie, jest porównywalna do osób niezakażonych. Nieleczone zakażenie HIV prowadzi do śmierci u 90% zakażonych w ciągu 8–10 lat. W niektórych przypadkach używa się terminu "funkcjonalne wyleczenie" odnosząc się do faktu, że osoba zakażona HIV ma rodzinę, zdrowe dzieci, prowadzi aktywne życie zawodowe, pod warunkiem regularnego stosowania leków przeciwwirusowych.

Ekspertom zaleca się konsekwentne kontynuowanie leczenia do końca życia po podjęciu decyzji o jego rozpoczęciu.

Głównym sposobem ochrony przed zakażeniem HIV jest unikanie ryzykownych zachowań seksualnych. Po kontakcie z potencjalnym źródłem zakażenia istnieje możliwość podjęcia profilaktyki poekspozycyjnej, opartej na trzech lekach antyretrowirusowych. Decyzję o zastosowaniu tej metody podejmuje lekarz na podstawie zaleceń Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS.

Przekazanie HIV innej osobie przez zarażoną jednostkę jest w Polsce traktowane jako przestępstwo kryminalne.

Skuteczne metody zapobiegania zakażeniom HIV to między innymi:

1. stosowanie prezerwatyw
2. unikanie ryzykownych zachowań seksualnych
3. kontrolowanie liczby partnerów seksualnych
4. wykonywanie testów na HIV przed aktywnością seksualną
5. uczestnictwo w programach wymiany igieł
6. leczenie substytucyjne dla osób uzależnionych od opioidów
7. profilaktyka poekspozycyjna
8. profilaktyka przedekspozycyjna (PrEP), która jest jedną z najskuteczniejszych metod zapobiegania zakażeniom HIV.
9. regularne testy na HIV i inne infekcje przenoszone drogą płciową dla osób narażonych na zakażenie
10. zapobieganie transmisji HIV z matki na dziecko.