Zespół jelita nadwrażliwego, zwany również zespołem jelita nadwrażliwego lub IBS, to przewlekła choroba jelita cienkiego i grubego, charakteryzująca się bólem brzucha oraz nieregularnością wypróżnień (biegunki lub zaparcia, które mogą występować naprzemiennie). Objawy te nie wynikają z zmian organicznych ani biochemicznych, czyli nie są efektem infekcji, zatrucia, zapalenia czy innych patologii, które można zidentyfikować poprzez badania diagnostyczne oceniające anatomię i stan jelita.

Przyczyna zespołu jelita nadwrażliwego nie jest znana, ale może być rezultatem wielu różnych czynników, takich jak: zaburzenia regulacji osi mózg–jelito, wzmożone reagowanie na stres i zmienione odczuwanie bodźców z układu pokarmowego, wzmożone czucie trzewne, zaburzenia perystaltyki jelit i ich czynności wydzielniczej, zaburzenia mikrobioty jelitowej (tj. dysbioza) oraz przebycie biegunki infekcyjnej, zwłaszcza bakteryjnej.

Poinfekcyjny zespół jelita nadwrażliwego to utrzymujące się objawy żołądkowo-jelitowe, mimo wyeliminowania drobnoustroju, który wywołał infekcję. Częściej występuje u kobiet, zwłaszcza po stosowaniu antybiotyków i u osób z zaburzeniami lękowymi lub depresją.

Rola mózgu w zespole jelita nadwrażliwego nie została do końca zrozumiana. Najnowsze badania wskazują na zmiany aktywności w obszarach kory mózgowej odpowiedzialnych za odczuwanie bólu. Ponadto u 70-90% pacjentów obserwuje się zaburzenia psychiczne, takie jak zaburzenia osobowości, niepokój czy depresja.

Występowanie zespołu jelita drażliwego w populacji ogólnej na całym świecie wynosi około 11%, jednak obserwuje się duże zróżnicowanie między poszczególnymi krajami.

Zaburzenie to występuje około dwukrotnie częściej u kobiet, zwłaszcza poniżej 50 roku życia. Połowa pacjentów zaczyna doświadczać pierwszych objawów poniżej 35 roku życia.

Przebieg zespołu jelita drażliwego charakteryzuje się długotrwałością i powracającymi epizodami, co oznacza, że objawy mogą ustępować i powracać w różnych momentach.

Podstawowym symptomem zespołu jelita drażliwego jest ból brzucha.

Ból brzucha może przybierać różne formy, często występuje w podbrzuszu i w dolnej części brzucha po lewej stronie. Typowy jest charakter ostry lub kurczowy, jednak zazwyczaj nie przeszkadza podczas snu. Jeśli dolegliwościom towarzyszą inne objawy, takie jak biegunka, zaparcia, wzdęcia, domieszka śluzu w kale, nudności, wymioty, zgaga, ból głowy, zmęczenie, zaburzenia nastroju, lęk, zaburzenia miesiączkowania lub częste oddawanie moczu, może to świadczyć o zespole jelita drażliwego.

W takim przypadku wskazane jest skonsultowanie się z lekarzem rodzinnym. Jednak jeśli do objawów dodają się gorączka, utrata masy ciała, obecność krwi w stolcu, niedokrwistość lub istnieje ryzyko genetyczne chorób jelitowych, konieczne jest natychmiastowe skonsultowanie się związkiem lekarzem.

Lekarz przeprowadzi szczegółowe wywiady dotyczące przebiegu objawów, ich charakteru oraz związku z różnymi sytuacjami, takimi jak stres czy spożywane posiłki, a także chorób jelitowych występujących w rodzinie. Następnie przeprowadzi badanie pacjenta. Jeśli istnieje podejrzenie zespołu jelita drażliwego, może zalecić dodatkowe testy, takie jak: morfologię krwi, badanie poziomu CRP (oraz kalprotektyny lub laktoferyny w kale), badanie poziomu hormonów tarczycy, testy krwi w kierunku celiakii, test oddechowy w celu zbadania występowania zespołu rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego, test tolerancji laktozy, dwutygodniową próbę z dietą bezlaktozową oraz inne. W niektórych przypadkach konieczne może być przeprowadzenie kolonoskopii oraz gastroskopii.

Lekarz może także zalecić inne badania dodatkowe, ponieważ diagnoza zespołu jelita drażliwego głównie polega na wykluczeniu innych chorób (w tym poważnych), które mogą powodować podobne objawy.

Należy pamiętać, że zespół jelita drażliwego, pomimo uciążliwych objawów i wpływu na codzienne funkcjonowanie, nie jest poważną chorobą (nie ma nic wspólnego np. z chorobą nowotworową, na którą często obawiają się pacjenci). Należy zidentyfikować sytuacje stresogenne i starć się je wyeliminować (np. korzystając z wsparcia psychologicznego).

Wykorzystanie leków odgrywa pomocną rolę. U niektórych pacjentów może przynieść ulgę w części objawów. Służą głównie do złagodzenia dolegliwości, które nie ustępują pomimo wsparcia psychologicznego i modyfikacji diety. Lekarz dobiera terapię indywidualnie do sytuacji konkretnego pacjenta, dominujących objawów i postaci zespołu jelita drażliwego.

Do leków stosowanych w terapii zespołu jelita drażliwego należą:

• trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (nortryptylina, dezypramina, imipramina lub amitryptylina) – łagodzą ogólne objawy choroby i dolegliwości bólowe,
• leki rozkurczające mięśnie gładkie przewodu pokarmowego (drotaweryna, hioscyna, mebeweryna, alweryna, olejek z mięty pieprzowej).

W przypadku biegunek mogą być stosowane loperamid, eluksadolina lub rifaksymina.

W przypadku zaparć, stosuje się makrogole, tegaserod, prukalopryd, a także inaklotyd, plekanotyd i lubiproston.

Leczenie psychologiczne może być wskazane, jeśli standardowe terapie przez 3-6 miesięcy nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, a nasilenie objawów jest powiązane ze stresem lub zaburzeniami emocjonalnymi. Skutecznymi interwencjami psychologicznymi są: terapia poznawczo-behawioralna, hipnoterapia oraz trening relaksacyjny.

Ważnym aspektem terapii jest odpowiednia dieta. W większości przypadków objawy zespołu jelita drażliwego mają związek z spożyciem określonych pokarmów. Należy spożywać regularne posiłki bez pośpiechu. Wskazane jest unikanie potraw bogatych w węglowodany złożone i pokarmów wzdymających, takich jak fasola, kapusta, kalafior, brukselka, oraz ostre przyprawy.

Istotne jest ograniczenie picia kawy i alkoholu. Modyfikacje żywieniowe, takie jak dieta bogata w rozpuszczalne błonnik, dieta FODMAP oraz dieta bezglutenowa, mogą korzystnie wpłynąć na przebieg zespołu jelita drażliwego. Choroba jest przewlekła, ale zazwyczaj ma łagodny charakter i nie prowadzi do poważnych komplikacji.

Objawy zespołu jelita drażliwego mogą być poprawiane u niektórych pacjentów poprzez stosowanie odpowiednich antybiotyków lub probiotyków, które wpływają na florę bakteryjną jelit. W wyborze odpowiednich leków zawsze decyduje lekarz specjalista.