Odkleszczowe zapalenie mózgu, znane również jako kleszczowe zapalenie mózgu lub środkowoeuropejskie zapalenie mózgu, jest schorzeniem ośrodkowego układu nerwowego powodowanym przez wirusy z rodziny Flaviviridae. Istnieją trzy podtypy wirusa: europejski, syberyjski i dalekowschodni. Choroba przenoszona jest podczas ukąszenia przez kleszcze Ixodes. Dorośli częściej chorują niż dzieci.

Źródłem wirusa są małe gryzonie oraz kleszcze, które przekazują zakażenie na kolejne pokolenia. Powszechne jest zakażenie przez ukąszenie kleszcza zakażonego wirusem. W niektórych przypadkach zakażenie może wystąpić również drogą pokarmową przez spożycie niepasteryzowanego mleka zakażonych zwierząt, przeważnie owiec lub kóz (stanowi to mniej niż 1% wszystkich przypadków zachorowań). Istnieją również raporty o zakażeniach poprzez przetoczenie preparatów krwiopochodnych, przeszczep narządu, karmienie piersią oraz w laboratoriach.

Zachorowania na odkleszczowe zapalenie mózgu najczęściej występują w ciepłych miesiącach między kwietniem a listopadem, kiedy aktywność kleszczy jest największa.

Choroba nie przenosi się między ludźmi, jednak istnieje możliwość zakażenia dziecka poprzez spożycie mleka zakażonej matki.

Ryzyko zarażenia wirusem zapalenia mózgu przenoszonego przez kleszcze po jednym ukłuciu wynosi mniej niż 1 na 100. Należy jednak brać pod uwagę nie tylko częstość występowania tej choroby w Polsce, ale także w innych krajach endemicznych, do których podróżujemy. Kleszcze są najbardziej aktywne wiosną i latem, czyli w czasie, gdy podróżujemy najczęściej. Aby zilustrować ryzyko, można powiedzieć, że u osób podróżujących do regionów o dużej liczbie zachorowań ryzyko zarażenia jest porównywalne z ryzykiem zachorowania na malarię podczas podróży do Indii i wynosi około 1 na 3000–25 000 podróżnych.

Dostępne dane wskazują, że odsetek kleszczy zarażonych wirusem zapalenia mózgu waha się od 0,5 do 5%. Badania przeprowadzone na kleszczach w Polsce sugerują, że odsetek zakażonych kleszczy wynosi od 1,6 do 12,2% na terenie kraju. Wirus znajduje się w gruczołach ślinowych zakażonych kleszczy, dlatego przeniesienie wirusa na gospodarza następuje w ciągu kilku minut od ukłucia kleszcza.

Choroba układowa grzybiczego zapalenia mózgu występuje zwykle w regionach Europy Środkowej oraz w Azji Wschodniej, ale ze względu na rozwój turystyki staje się coraz bardziej problemem globalnym. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat obszary choroby się zwiększyły, a liczba zachorowań także wzrosła. W Europie i Azji rocznie pojawia się 10 000–15 000 nowych przypadków, gdzie niemal połowa z nich dotyczy Rosji. Zapadalność na chorobę różni się między krajami, na przykład w Austrii wynosi 0,7/100 000, natomiast w niektórych regionach Łotwy sięga nawet 55/100 000. W Polsce w 2018 roku zanotowano 197 przypadków, a zapadalność wyniosła 0,74/100 000. W regionach podlaskim i warmińsko-mazurskim od lat notuje się największe liczby zachorowań.

Ryzyko zachorowania zależy od różnych czynników, takich jak miejsce zamieszkania lub podróży, sezon aktywności kleszczy oraz wysokość ponad poziomem morza. Dodatkowo, istotne są również czynniki indywidualne, takie jak rodzaj wykonywanej aktywności, czas przebywania na zewnątrz, wiek i istniejące choroby.

Zarażenie wirusem zapalenia mózgu przenoszonym przez kleszcze nie zawsze objawia się natychmiast! Po cichym okresie inkubacji, symptomy neurologiczne pojawiają się u 30% zarażonych. Okres inkubacji choroby wynosi od 8 do 17 dni po ukąszeniu przez kleszcza (lub 3–4 dni po spożyciu zakażonej żywności). Choroba zazwyczaj manifestuje się 7–14 dni po kontakcie z zakażonym kleszczem.

W przypadku zakażenia europejskim podtypem wirusa zapalenia mózgu przenoszonego przez kleszcze, choroba często (około 70–80%) rozwija się dwuetapowo: pierwszy etap (zwiastunowy) związany jest z obecnością wirusa we krwi, a drugi etap (neuroinfekcja) – z obecnością wirusa w centralnym układzie nerwowym.

1. Etap zwiastunowy
   Trwa od 2 do 7 dni, po tym czasie większość chorych powraca do zdrowia. W tej fazie mogą pojawić się:
• objawy podobne do grypy: gorączka (do 38°C, zazwyczaj wyższa u dzieci niż u dorosłych), bóle głowy, mięśni i stawów, zmęczenie, złe samopoczucie, zapalenie górnych dróg oddechowych
• brak apetytu, nudności, wymioty, biegunka. Objawy te często mogą być mylone z grypą lub innymi wirusowymi infekcjami górnych dróg oddechowych, dlatego zapalenie mózgu nie jest często rozpoznawane w tej fazie. Symptomy zwiastunowe zazwyczaj ustępują po około tygodniu. U około 30% chorych po kolejnym tygodniu występuje faza objawowa, natomiast reszta wyzdrowieje całkowicie, a ze względu na nieswoiste objawy fazy zwiastunowej choroba pozostaje nierozpoznana.
2. Faza neuroinfekcji
   U niektórych chorych po kilku dniach dobrego samopoczucia pojawiają się objawy zapalenia centralnego układu nerwowego. Objawy mogą obejmować:
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – typowe objawy to ból głowy, sztywność karku, wysoka gorączka, zawroty głowy, nudności i wymioty.
• zapalenie mózgu – charakteryzuje się zaburzeniami świadomości, problemy z orientacją, koncentracją i pamięcią. Mogą pojawić się także objawy takie jak oczopląs, drżenia kończyn, zaburzenia mowy i połykania. W najcięższych przypadkach może dojść do śpiączki, a zaburzenia oddychania i krążenia mogą prowadzić do nagłej śmierci.
• zapalenie mózgu i móżdżku
• zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego – najrzadsza forma zapalenia rdzenia kręgowego może objawiać się szybko narastającymi niedowładami kończyn i zaburzeniami czucia. Tacy pacjenci często wymagają długotrwałej hospitalizacji i rehabilitacji.

U osób starszych objawy mogą być łagodne i ograniczają się przeważnie do zaburzeń świadomości lub psychicznych.

Objawy fazy objawowej zazwyczaj ustępują w ciągu 2 tygodni, ale w cięższych przypadkach mogą utrzymywać się nawet przez 2 miesiące. Niektórzy pacjenci mogą doświadczyć powikłań, które opóźniają powrót do normalnego życia na wiele miesięcy.

Większość osób, które zachorują na odkleszczowe zapalenie mózgu, powinny doświadczyć całkowitego ustąpienia objawów. Jednakże istnieje ryzyko rozwinięcia się długotrwałych powikłań neurologicznych, które rosną wraz z ciężkością objawów. Szacuje się, że powikłania neurologiczne wystąpią u około 20–60% chorych, z czego około 10% będzie dotkniętych poważnymi konsekwencjami. Do powikłań, które mogą utrzymywać się nawet kilka lat po zachorowaniu, należą: przewlekły ból głowy, zmęczenie fizyczne i psychiczne (astenia), zaburzenia pamięci i koncentracji, upośledzenie słuchu, zaburzenia widzenia, afazja, drżenia i zaburzenia ruchowe, niedowłady, porażenie nerwów czaszkowych, zanik mięśni, zaburzenia koordynacji ruchowej, a także niedowład połowiczy lub kończyn dolnych.

Ryzyko śmierci z powodu odkleszczowego zapalenia mózgu wywołanego wirusem europejskim wynosi od 0,5 do 2%, natomiast wirusem dalekowschodnim nawet od 20 do 40%.

W fazie wczesnej zwykle wystarcza postępowanie objawowe, często opierające się na przyjmowaniu leków przeciwgorączkowych więcej niż raz dziennie pod nadzorem lekarza. Ze względu na niecharakterystyczne objawy odkleszczowego zapalenia mózgu, rozpoznanie jest trudne i wymaga specjalistycznych badań, które lekarz przeprowadzi, aby wykluczyć inne schorzenia. W przypadku pojawienia się objawów zapalenia mózgu pacjent zostanie skierowany do szpitala.

W początkowej fazie ustalenie diagnozy zapalenia mózgu przenoszonego przez kleszcze jest trudne ze względu na brak specyficznych objawów i wyników badań laboratoryjnych. Rozpoznanie tego schorzenia jest możliwe dopiero w fazie objawowej, a pomocne w ustaleniu przyczyny są badania laboratoryjne polegające na wykryciu przeciwciał przeciwko wirusowi we krwi. Istotne jest także badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, które należy przeprowadzić przy podejrzeniu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. W przypadku tego schorzenia można zaobserwować zwiększoną liczbę jednojądrzastych komórek w płynie mózgowo-rdzeniowym. Dodatkowo, obecność przeciwciał przeciwko wirusowi w płynie mózgowo-rdzeniowym stanowi istotne potwierdzenie diagnozy.

Nie ma możliwości leczenia przyczynowego wirusa odkleszczowego zapalenia mózgu, dlatego terapia skupia się na uzupełnianiu niedoborów wodno-elektrolitowych spowodowanych gorączką i wymiotami. Dodatkowo stosuje się leki przeciwbólowe oraz zmniejszające obrzęk mózgu, co pomaga złagodzić przebieg choroby i zmniejszyć ryzyko powikłań. Pacjent w fazie objawowej powinien być pod stałą obserwacją szpitalną.

U większości chorych rokowanie jest dobre, a objawy ustępują całkowicie. Jedynie u chorych na zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego przez wiele miesięcy mogą utrzymywać się różne konsekwencje, takie jak problemy z czuciem, niedowłady, upośledzenie pamięci i trudności w skupieniu uwagi. W przypadku chorych z porażeniami dochodzi do zaniku mięśni. Śmiertelność w Europie nie przekracza 2% i dotyczy chorych z porażeniami kończyn i zaburzeniami oddychania.

Jeśli choroba przebiegała w formie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zazwyczaj potrzebne jest jedynie ograniczenie wysiłku fizycznego przez kilka tygodni po ustąpieniu objawów. Natomiast w przypadku zapalenia mózgu i rdzenia kręgowego powrót do zdrowia może wymagać długotrwałej rehabilitacji.

Przechorowanie odkleszczowego zapalenia mózgu zapewnia trwałą odporność.

Szczepienie przeciwko odkleszczowemu zapaleniu mózgu jest skutecznym sposobem zapobiegania tej chorobie. Zaleca się je dla osób mieszkających na terenach, gdzie choroba ta jest endemiczna, a także dla osób wyjeżdżających tam w celach turystycznych lub zawodowych, szczególnie dla pracowników leśnictwa, żołnierzy, strażaków oraz strażników granicznych, myśliwych, rolników, turystów i młodzieży spędzającej czas w lesie.

Szczepienie podstawowe obejmuje 3 dawki podawane w określonym schemacie. Po 2 dawkach, 90% szczepionych wytworzy przeciwciała. Aby zdążyć przed sezonem kleszczy, szczepienie należy rozpocząć zimą.

Istnieje również możliwość zastosowania schematu przyspieszonego albo dawek przypominających co 3 lata.