Odkleszczowy wirus zapalenia mózgu to choroba ośrodkowego układu nerwowego wywołana przez wirusy z rodziny Flaviviridae. Istnieją trzy podtypy wirusa: europejski, syberyjski i dalekowschodni. Choroba przenoszona jest przez kleszcze rodzaju Ixodes.

Źródłem wirusa są małe gryzonie oraz kleszcze, które przekazują zakażenie na następne pokolenia. Przypadki choroby zwykle występują w ciepłych miesiącach roku, między kwietniem a listopadem, kiedy kleszcze są najbardziej aktywne. Zachorowania na odkleszczowe zapalenie mózgu dotyczą głównie dorosłych, a nie dzieci.

Choroba nie przenosi się między ludźmi, jednak istnieje ryzyko zakażenia dziecka karmionego mlekiem zakażonej matki.

Ryzyko zakażenia wirusem zapalenia mózgu przenoszonego przez kleszcze jest niskie po pojedynczym ukłuciu, jednakże warto wziąć pod uwagę częstość zachorowań nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach, do których podróżujemy.

Kleszcze są najbardziej aktywne w okresie wiosenno-letnim, kiedy podróżujemy najczęściej. Ryzyko zachorowania na tę chorobę u osób podróżujących do regionów endemicznych może być porównywalne z malarią podczas podróży do Indii.

Badania wskazują, że odsetek kleszczy zakażonych wirusem odkleszczowym zapalenia mózgu w Polsce może wynosić od 1,6% do 12,2%. Wirus przenoszony jest z kleszcza na gospodarza w ciągu kilku minut od ukłucia, ponieważ bytuje w gruczołach ślinowych zakażonych kleszczy.

Odkleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest chorobą endemiczną, która występuje głównie w Europie Środkowej, krajach nadbałtyckich, w Polsce, Rosji i Azji Wschodniej. Jednak z powodu rozwoju turystyki zachorowania na KZM stają się coraz bardziej powszechne na całym świecie.

W Europie i Azji każdego roku rejestruje się 10 000–15 000 nowych przypadków KZM, a prawie połowa z nich to przypadki z regionu Rosji. Liczba zachorowań może być jeszcze większa. Zapadalność na KZM różni się w zależności od kraju i regionu, w którym się znajduje, przyjmując wartości od 0,7/100 000 w Austrii, przez 55/100 000 w niektórych częściach Łotwy, aż do 76/100 000 w regionie Koroška w Słowenii.

W Polsce w 2018 roku odnotowano 197 przypadków KZM, co przekłada się na zapadalność wynoszącą 0,74/100 000/rok. Największa liczba zachorowań na KZM w Polsce odnotowywana jest w województwie podlaskim i warmińsko-mazurskim. Dla Polski ogółem zapadalność na KZM wynosiła 0,39–0,77/100 000/rok w latach 2010–2018.

Ryzyko zachorowania jest uzależnione od czynników otoczenia, takich jak miejsce zamieszkania lub podróży – im większa występowanie kleszczowego zapalenia mózgu w danym regionie/kraju, tym wyższe ryzyko zachorowania. Dodatkowo, sezon również odgrywa istotną rolę – szczególnie podwyższone ryzyko występuje od maja do czerwca oraz od września do października. Warto również zauważyć, że ryzyko zakażenia jest mniejsze powyżej wysokości 1500 m n.p.m.

Ponadto, istnieje wiele czynników indywidualnych, które mogą wpływać na ryzyko zachorowania, takich jak rodzaj wykonywanej aktywności na zewnątrz (zarówno w celach zawodowych, jak i rekreacyjnych), spożywanie niepasteryzowanego mleka koziego lub krowiego (oraz produktów mlecznych) oraz czas trwania pobytu – im dłuższy, tym większe ryzyko ukąszenia przez zarażonego kleszcza. Dodatkowo, wiek i istniejące choroby także mają wpływ – osoby dorosłe powyżej 40. roku życia, zwłaszcza osoby starsze niż 60 lat oraz osoby z chorobami przewlekłymi, są bardziej narażone na powikłania i śmierć.

Zakażenie wirusem odkleszczowego zapalenie mózgu może przebiegać bezobjawowo, ale u około 30% zakażowanych pojawiają się objawy neurologiczne po okresie wylęgania.

Okres wylęgania choroby wynosi 8–17 dni po ukąszeniu przez kleszcza lub 3–4 dni po zakażeniu drogą pokarmową, a objawy zwykle pojawiają się 7–14 dni po kontakcie z zakażonym kleszczem.

W przypadku zakażenia europejskim podtypem wirusa odkleszczowego zapalenia mózgu, choroba często przebiega dwufazowo. Pierwsza faza związana jest z obecnością wirusa we krwi, a druga faza – z obecnością wirusa w ośrodkowym układzie nerwowym.

Faza zwiastunowa trwa zwykle 2–7 dni, a u większości chorych kończy się samoistnym wyleczeniem. W fazie tej mogą występować objawy grypopodobne, a po jej zakończeniu u około 30% chorych pojawia się faza objawowa.

Faza neuroinfekcji charakteryzuje się objawami zapalenia ośrodkowego układu nerwowego, takimi jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy zapalenie mózgu. Objawy fazy objawowej mogą utrzymywać się nawet przez 2 miesiące, a niektórzy pacjenci mogą doświadczyć powikłań utrudniających powrót do zdrowia.

U chorych w podeszłym wieku objawy mogą być łagodne i ograniczać się do zaburzeń psychicznych lub świadomości.

U większości pacjentów objawy całkowicie ustępują. Należy jednak pamiętać, że zachorowanie na wirusowe zapalenie mózgu przenoszone przez kleszcze wiąże się z ryzykiem powstania trwałych konsekwencji neurologicznych, których ryzyko zwiększa się wraz z nasileniem objawów. Szacuje się, że ogółem powikłania neurologiczne wystąpią u około 20–60% chorych, a powikłania ciężkie u około 10%. Wśród trwałych powikłań neurologicznych można zauważyć przewlekły ból głowy, zmęczenie fizyczne i psychiczne (astenia), zaburzenia pamięci i koncentracji, upośledzenie słuchu, zaburzenia widzenia, afazję, drżenia i zaburzenia motoryczne, niedowłady, objawy porażenia nerwów czaszkowych, zanik mięśni, zaburzenia koordynacji ruchowej, niedowład połowiczy lub kończyn dolnych.

Szacuje się, że ryzyko zgonu z powodu wirusowego zapalenia mózgu przenoszonego przez kleszcze wynosi 0,5–2% dla podtypu europejskiego wirusa i nawet 20–40% dla podtypu dalekowschodniego.

Podczas fazy zwiastunów zazwyczaj wystarcza postępowanie objawowe, które często obejmuje przyjmowanie leków przeciwgorączkowych więcej niż raz dziennie i wymaga nadzoru lekarza. Ze względu na niecharakterystyczne objawy odkleszczowego zapalenia mózgu rozpoznanie może być trudne, dlatego konieczne jest poddanie się badaniu lekarza w celu wykluczenia innych chorób. W przypadku wystąpienia objawów zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych pacjent zostanie skierowany do szpitala.

W pierwszym etapie rozpoznanie zapalenia mózgu przenoszonego przez kleszcze jest trudne z powodu braku charakterystycznych objawów i wyników podstawowych badań laboratoryjnych. Rozpoznanie choroby jest możliwe dopiero w fazie objawowej, a pomocne w ustaleniu przyczyny są badania laboratoryjne, które identyfikują przeciwciała przeciw wirusowi w surowicy krwi. Istotnym testem potwierdzającym diagnozę jest badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, które należy przeprowadzić w przypadku podejrzenia choroby. Poprzez punkcję lędźwiową można stwierdzić zwiększoną liczbę komórek, szczególnie jednojądrzastych w przypadku zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Dodatkowo, obecność przeciwciał przeciw wirusowi odkleszczowego zapalenia mózgu może być potwierdzona również w płynie mózgowo-rdzeniowym, co jest kluczowe dla diagnozy.

Obrzęk mózgu jest poważnym problemem, któremu towarzyszyć może gorączka, wymioty oraz inne objawy. Niestety, nie ma specyficznych leków, które mogłyby być skuteczne w leczeniu wirusa odkleszczowego zapalenia mózgu. Jednak istnieje możliwość podawania pacjentom leków łagodzących ból i zmniejszających obrzęk mózgu w celu złagodzenia objawów i minimalizacji ryzyka powikłań. Ważne jest również, aby chory pozostał pod obserwacją medyczną w szpitalu podczas fazy objawowej choroby.

Przewidywania co do przebiegu choroby u większości pacjentów są pozytywne, a objawy ustępują całkowicie. Jedynie u osób cierpiących na zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego przez długi okres czasu mogą występować różne problemy, takie jak zaburzenia czucia, niedowłady, problemy z pamięcią i skupieniem uwagi. U pacjentów z porażeniami dochodzi do zaniku mięśni. W Europie wskaźnik śmiertelności nie przekracza 2% i dotyczy pacjentów z porażeniami kończyn i trudnościami z oddychaniem.

Jeśli choroba przebiegała w postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zazwyczaj konieczne jest jedynie ograniczenie wysiłku fizycznego przez kilka tygodni po ustąpieniu objawów. W przypadku zapalenia mózgu i rdzenia kręgowego powrót do pełni zdrowia może wymagać wielomiesięcznej rehabilitacji.

Przechorowanie odkleszczowego zapalenia mózgu zapewnia trwałą odporność.

Profilaktyka przeciwko odkleszczowemu zapaleniu mózgu polega na pasteryzacji mleka, ograniczaniu populacji kleszczy oraz stosowaniu środków ochrony osobistej. Pasteryzacja mleka oraz unikanie spożywania surowego mleka i jego przetworów pomaga zapobiec zakażeniom.

Dodatkowo można wpłynąć na liczbę kleszczy w otoczeniu przez regularne koszenie trawy, stosowanie środków przeciwroztoczowych lub kontrolę populacji jeleni. Sposoby ochrony osobistej obejmują unikanie kontaktu z roślinnością, noszenie jasnej odzieży z długimi rękawami i spodniami oraz stosowanie repelentów odstraszających kleszcze.

Ważne jest także dokładne sprawdzanie ciała pod kątem obecności kleszczy i szybkie usuwanie ich. Wirus odkleszczowego zapalenia mózgu znajduje się w gruczołach ślinowych kleszcza, więc zakażenie może nastąpić bardzo szybko po przyczepieniu do skóry.

Szczepienie przeciwko odkleszczowemu zapaleniu mózgu jest skutecznym sposobem na uniknięcie choroby. Jest zalecane dla osób mieszkających na terenach, gdzie choroba ta jest endemiczna, lub wyjeżdżających tam w celach turystycznych lub zawodowych, zwłaszcza dla pracowników leśnictwa, żołnierzy, funkcjonariuszy straży pożarnej i granicznej, myśliwych, rolników, turystów, młodzieży biwakującej lub spędzającej czas na terenach leśnych oraz uczestników obozów i kolonii.

Szczepienie podstawowe obejmuje podanie 3 dawek. Pierwsza dawka jest podawana, następnie druga po 1–3 miesiącach, a trzecia po 6–15 miesiącach. Po podaniu 2 dawek, przeciwciała występują u 90% zaszczepionych. Aby zdążyć przed sezonem aktywności kleszczy, szczepienie należy rozpocząć wczesną zimą.

Istnieje również możliwość zastosowania schematu przyspieszonego: 2 dawki w odstępie 2 tygodni, a trzecia 5–12 miesięcy po drugiej, lub 3 dawki – pierwsza, druga po 7 dniach, kolejna po 21 dniach i czwarta po 12–18 miesiącach.

Dawki przypominające są podawane co 3 lata.