Kortyzol to hormon steroidowy produkowany przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy. Jego główną funkcją jest zwiększenie poziomu glukozy we krwi w sytuacjach stresowych, takich jak wysiłek fizyczny, stres psychiczny czy głodzenie, gdy zapotrzebowanie na nią wzrasta. Ponadto, posiada silne właściwości przeciwzapalne.

Regulację produkcji i wydzielania kortyzolu zapewnia hormon przysadkowy, adrenokortykotropina (ACTH). Stężenie kortyzolu w krwi podlega rytmowi dobowemu, osiągając największe wartości rano i najniższe w nocy. Badanie stężenia kortyzolu w krwi zaleca się przeprowadzać rano, na czczo, po spokojnie przespanej nocy.

Podejrzenie zespołu Cushinga będącego zespołem objawów wynikających z nadmiaru kortyzolu we krwi. Do tych objawów należą:

• Zmiana budowy ciała – nadmiar kortyzolu skutkuje odkładaniem się tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy („księżyc w pełni”), okolicy nadobojczykowej, szyi („bawoli kark”) oraz tułowia, przy jednoczesnym zaniku tkanki mięśniowej kończyn – stąd osłabienie i zła tolerancja wysiłku fizycznego. Skóra staje się cienka i podatna na urazy, w okolicy brzucha, ud, pośladków, piersi pojawiają się czerwone rozstępy, na twarzy pojawia się trądzik.
• Nadciśnienie tętnicze – kortyzol nasila obkurczające naczynia krwionośne działanie adrenaliny, co przekłada się na wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Często objawia się bólem i zawrotami głowy.
• Zaburzenia nastroju, depresja oraz bezsenność
• Zaburzenia miesiączkowania u kobiet oraz osłabienie libido u mężczyzn
• Zwiększone pragnienie i oddawanie dużych ilości moczu – wynik zwiększonego stężenia glukozy we krwi
• Niepoddające się leczeniu zakażenia – efekt obniżenia odporności organizmu

Objawy zmniejszonego stężenia kortyzolu i innych hormonów nadnerczowych:

• Stałe osłabienie z tendencją do omdleń – wynik odwodnienia lub zmniejszonego stężenia glukozy we krwi
• Łatwa męczliwość, niechęć do wysiłku fizycznego
• Słaba tolerancja sytuacji stresowych
• Chęć spożywania słonych pokarmów
• Luźne stolce
• Niskie ciśnienie tętnicze krwi

Do oznaczenia stężenia kortyzolu wystarcza pobranie niewielkiej ilości krwi, dlatego nie ma przeciwwskazań do wykonania tego badania.

Przyczyny zwiększonego stężenia kortyzolu we krwi

• Spowodowane nadmiernym wydzielaniem hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) – najczęstsza przyczyna:
  • Gruczolak przysadki wydzielający ACTH (90% wszystkich przypadków)
  • Rak płuc, rak tarczycy, guz nadnerczy wydzielające ACTH (10% wszystkich przypadków)
• Guz nadnerczy wydzielający kortyzol (rzadko)
• Długie i intensywne leczenie glikokortykosteroidami, również daje objawy zespołu Cushinga
• Niewielkie zwiększenie stężenia kortyzolu we krwi nie musi koniecznie być spowodowane chorobą organiczną. Może do niego dochodzić w wyniku przewlekłego stresu lub nagłej sytuacji stresowej, depresji, anoreksji, deprywacji snu czy też po ciężkim wysiłku fizycznym.

Przyczyny zmniejszonego stężenia kortyzolu we krwi

• Pierwotna niedoczynność kory nadnerczy (choroba Addisona) – może być spowodowana reakcją autoimmunologiczną (najczęstsza przyczyna – 70–90%), gruźlicą lub innymi zakażeniami lub wrodzonym niedoborem enzymów odpowiedzialnych za syntezę hormonów nadnerczowych (wrodzony przerost nadnerczy).