Koklusz, dawniej nazywany inaczej krztusem, jest ostrą chorobą zakaźną dróg oddechowych, spowodowaną przez bakterie Bordetella pertussis.

Choroba ta charakteryzuje się bardzo silnym, napadowym kaszlem, czasem wymiotami lub dusznością. Koklusz może być szczególnie niebezpieczny dla noworodków i małych dzieci, ale także dla osób starszych. Choroba może wystąpić w każdym wieku i zazwyczaj przechodzi się ją kilka razy w życiu.

Okres inkubacji wirusa krztuśca trwa od 7 do 10 dni, czasem nawet do 3 tygodni. Choroba charakteryzuje się przewlekłym, trwającym długo kaszlem, który zwykle nasila się w nocy. Objawy krztuśca różnią się w zależności od wieku i odporności chorego. U osób dorosłych, które były szczepione przeciwko krztuścowi w dzieciństwie, objawy są łagodniejsze. Niektóre osoby dorosłe, zarażone wirusem krztuśca, mogą doświadczać jedynie przewlekłego kaszlu, który nasila się wieczorem i utrzymuje przez wiele miesięcy. Niestety, objaw ten często jest bagatelizowany i nieleczony, co może prowadzić do szerzenia się infekcji na inne osoby, szczególnie na niemowlęta i małe dzieci.

Krztusiec przebiega w kilku fazach, które różnią się objawami. Dzieci przechodzą trzy fazy krztuśca, podczas gdy u osób dorosłych zazwyczaj występują tylko dwie fazy. Pierwsza faza, zwana nieżytową, jest trudna do odróżnienia od ciężkiego przeziębienia. Objawy obejmują suchy kaszel, katar, stan podgorączkowy, ból gardła i trwa zwykle 1-2 tygodnie.

Druga faza, zwana fazą napadów kaszlu, trwa od 2 do 4 tygodni. Objawy w tej fazie są zróżnicowane ze względu na wiek i odporność chorego. U najmłodszych dzieci dominują napady duszności, łzawienie oczu, zaczerwienienie twarzy, sinica i bezdech. U dorosłych najczęstszym objawem jest przewlekły, suchy kaszel, nasilający się nocą.

Trzecia faza to faza zdrowienia, w której napady kaszlu stopniowo słabną, ale kaszel może utrzymywać się przez długi czas. Pomimo leczenia antybiotykiem, uszkodzenie dróg oddechowych przez toksyny bakteryjne powoduje, że objawy kliniczne mogą się utrzymywać przez wiele tygodni. Tak długi okres kaszlu może być spowodowany różnymi czynnikami drażniącymi, takimi jak emocje czy zmiany temperatury.

Powikłania krztuśca zależą od wieku i stanu odporności pacjenta. W przypadku niemowląt jest to szczególnie niebezpieczna choroba, mogąca prowadzić do poważnych komplikacji, a nawet śmierci.

Do typowych powikłań należą: zapalenie płuc wywołane przez bakterie, zapalenie ucha środkowego, uszkodzenia płuc, a także encefalopatia krztuścowa, objawiająca się napadami drgawek, zaburzeniami świadomości, niedowładami i uszkodzeniami nerwów czaszkowych. Im starsze dziecko i im więcej dawek szczepionki przeciw krztuścowi otrzymało, tym łagodniejszy jest przebieg choroby. Krztusiec nie dotyczy wyłącznie małych dzieci - u dorosłych, zwłaszcza w starszym wieku, może on prowadzić do zaburzeń snu, nietrzymania moczu, utraty masy ciała, przepukliny pachwinowej, a nawet złamań żeber czy udaru mózgu.

W zaawansowanej fazie krztuśca za pomocą odpowiedniego antybiotyku można zahamować postęp choroby. Lek ten skraca okres zaraźliwości, ale nie wpływa na objawy ani przebieg choroby. Chory przestaje być zaraźliwy po 5 dniach stosowania właściwej antybiotykoterapii. Niestety nie istnieją leki, które łagodziłyby kaszel krztuścowy w zaawansowanej fazie choroby.

Profilaktyka krztuśca opiera się na regularnych szczepieniach ochronnych. Krztusiec jest tak poważną chorobą dla niemowląt, że szczepienia przeciwko niej są powszechnie stosowane u prawie wszystkich niemowląt na świecie. Pierwsze szczepionki przeciwko krztuścowi, zawierające zabite pałeczki krztuśca, zostały opracowane pod koniec lat 40. XX wieku i stosowane są do dziś. Ze względu na występowanie niepożądanych odczynów poszczepiennych po szczepionkach pełnokomórkowych, opracowano szczepionki bezkomórkowe, które szybko zastąpiły pełnokomórkowe w krajach rozwiniętych. Powszechne szczepienia pomogły opanować zachorowania wśród niemowląt, ale nie całkowicie wyeliminować krztuśca, ponieważ ochrona poszczepienna jest niepełna ze względu na charakter tej choroby jako choroby toksynowej.

Zgodnie z obecnym programem szczepień ochronnych obowiązkowe szczepienia przeciwko krztuścowi obejmują trzy dawki podawane w pierwszym półroczu życia oraz dwie dawki przypominające. Dostępne są różne rodzaje szczepionek, ale najczęściej stosowane są bezkomórkowe szczepionki.

Przed wprowadzeniem powszechnych szczepień ochronnych, krztusiec był częstą i groźną chorobą w Polsce. Wprowadzenie szczepień przeciwko krztuścowi znacząco zmniejszyło liczbę zachorowań w latach 60. XX wieku. Jednak w latach 80. liczba zachorowań ponownie zaczęła rosnąć, tym razem wśród starszych grup wiekowych. Obecnie obserwuje się wzrost zachorowań na krztusiec, zwłaszcza wśród osób szczepionych w dzieciństwie.

Krztusiec jest podejrzewany przy długotrwałym kaszlu, który nasila się nocą i ma charakter napadowy. Im dłużej trwa kaszel, tym większe jest prawdopodobieństwo zakażenia. Obraz kliniczny krztuśca u dorosłych może być łagodniejszy niż u niemowląt.

Choroba może przebiegać jako przewlekły kaszel, zapalenie oskrzeli z męczącym kaszlem lub nawet zapalenie płuc. Objawy mogą nawracać w czasie infekcji lub pod wpływem czynników drażniących.