Kilka rodzajów prątków powoduje tę chorobę, takich jak, i . Mykobakteriozy to grupa chorób o objawach podobnych do gruźlicy, spowodowanych zakażeniem niegruźliczymi prątkami.

W przeszłości gruźlica była bardzo powszechna w Polsce i stanowiła duży problem społeczny. Dzięki wysiłkom wielu pokoleń lekarzy, jej częstość znacznie zmalała, a w 2019 roku na gruźlicę zachorowało 5321 osób, o 166 mniej niż w roku 2018. Niestety, w Polsce ta choroba nadal występuje częściej niż w Europie Zachodniej.

Gruźlica jest trudna do zdiagnozowania, ponieważ objawy są zazwyczaj mało charakterystyczne i niespecyficzne.

U niektórych chorych mogą pojawić się stany podgorączkowe, nocne poty, złe samopoczucie, utrata masy ciała i wyniszczenie.

Gruźlica płuc może objawiać się przewlekłym kaszlem, z czasem stające się bardziej dokuczliwym oraz odkrztuszaniem plwociny.

Objawy gruźlicy pozapłucnej zależą od lokalizacji zmian. Najczęściej występuje gruźlica opłucnej, gruźlica węzłów chłonnych, gruźlica kości i stawów, gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz zajęcie układu moczowo-płciowego i pokarmowego.

Podejrzenie choroby lekarz stwierdza na podstawie symptomów lub wyników badań radiologicznych płuc. Aby potwierdzić diagnozę, konieczne są dodatkowe badania. Czasem diagnoza gruźlicy jest ustalana nawet bez potwierdzenia bakteriologicznego. U chorych podejrzewających gruźlicę płuc, plwocina jest głównym materiałem do badania. Jeśli pacjent nie może odkrztusić plwociny, można sprowokować odkrztuszanie za pomocą inhalacji chlorku sodu.

W przypadku silnego podejrzenia choroby, wykonuje się bronchoskopię, pobierając popłuczyny oskrzelowe do badań. Diagnozę można potwierdzić poprzez rozmaz lub hodowlę. Metody hodowli prątków gruźlicy umożliwiają uzyskanie wyników po kilku tygodniach. W niektórych przypadkach sprawdza się również wrażliwość prątków na leki przeciwgruźlicze.

W ostatnich latach wprowadzono metody genetyczne do diagnozowania gruźlicy, które są szybsze niż tradycyjne metody. Powyższy tekst opisuje proces diagnozowania gruźlicy, wykorzystując różne metody badawcze.

To podstawowe badanie służące do identyfikacji obecności zmian gruźliczych w płucach oraz oceny ich stopnia zaawansowania. W przeszłości, gdy gruźlica była szeroko rozpowszechniona w Polsce, stosowano również małoobrazkowe zdjęcia rentgenowskie. Jednak zaniechano tego badania ze względu na jego niską dokładność i paradoksalnie zwiększone narażenie na promieniowanie jonizujące w porównaniu z tradycyjnym radiogramem klatki piersiowej.

Zmiany podejrzane o gruźlicę mają charakterystyczny wygląd na zdjęciach rentgenowskich klatki piersiowej, ale nie są one specyficzne dla tej choroby, dlatego konieczne są dodatkowe badania. Ze względu na historyczne rozpowszechnienie gruźlicy w Polsce, wiele osób ma w swoich płucach zmiany różnej wielkości spowodowane prątkami gruźlicy. Niektórzy mają tzw. zespół pierwotny, pozostałość po pierwszym kontakcie z prątkami, podczas gdy inni mają bardziej zaawansowane zmiany. Na podstawie ich wyglądu lekarz może pierwszorzędnie ocenić, czy są one powiązane z przeszłą infekcją lub chorobą, czy też są związane z aktywną gruźlicą. Niekiedy objawy zgłaszane przez pacjenta oraz zmiany na zdjęciu rentgenowskim są na tyle charakterystyczne, że mimo negatywnych wyników badań na prątki lekarz decyduje o rozpoczęciu leczenia przeciwgruźliczego. Warto jednak pamiętać, że normalny radiogram klatki piersiowej nie wyklucza obecności aktywnej gruźlicy płuc.

Podsumowując, radiogram klatki piersiowej stanowi fundament diagnozy obrazowej gruźlicy płuc, często decydujący o kolejnych krokach postępowania lekarza. W niektórych rzadkich przypadkach może być konieczne wykonanie tomografii komputerowej klatki piersiowej, zwykle w postaci wysokich częstotliwości tomografii (HRCT), która umożliwia dokładniejsze zobrazowanie struktury płuc.

Test RT23, zwany również próbą tuberkulinową, polega na wprowadzeniu do skóry specjalnego preparatu tuberkuliny. Procedura ta jest bezbolesna i polega na wstrzyknięciu preparatu pod skórę przedramienia. Odczyt wyniku odbywa się po 48–72 godzinach od wykonania badania, mierzy się średnicę nacieku w skórze. Wynik dodatni może wskazywać na zakażenie prątkiem, szczepienie BCG lub narażenie na prątki niegruźlicze. Niestety u około 40% zakażonych prątkami wynik testu jest ujemny z powodu czynników osłabiających organizm takich jak zakażenia wirusowe czy choroby przewlekłe. Badanie można bezpiecznie powtarzać, a wzrost odczynu o 10 mm w ciągu roku może wskazywać na niedawne zakażenie prątkiem.

Test badawczy polega na pobraniu krwi z żyły i dodaniu do niej białek prątka gruźlicy. Nasze limfocyty, czyli białe krwinki, reagują na te białka, jeśli nasz organizm miał wcześniej kontakt z prątkami gruźlicy. Reakcja immunologiczna powoduje wydzielanie interferonu gamma, które odgrywa istotną rolę w walce układu odpornościowego z gruźlicą. Testy te wykrywają produkcję interferonu gamma, umożliwiając ocenę nasilenia jego ilości, a w porównaniu do próby tuberkulinowej mają szereg zalet. Białka używane w testach IGRA są bardziej specyficzne dla prątków gruźlicy niż tuberkulina, co oznacza, że wcześniejsze szczepienie przeciwko gruźlicy nie wpływa na wynik testu. Dodatkowo pozwalają one odróżnić reakcję negatywną (wynikającą z braku zakażenia prątkiem) od osłabienia odpowiedzi immunologicznej (wynik taki jest opisywany jako nieokreślony).

Ze względu na specyficzne cechy prątków gruźlicy, terapia zakażenia tymi bakteriami różni się od leczenia standardowych infekcji bakteryjnych. Specyficzna budowa prątków sprawia, że są one odporne na wiele popularnych antybiotyków. Konieczność długotrwałego leczenia wynika z tego, że prątki rozmnażają się bardzo powoli i mogą wejść w stan uśpienia. W populacji prątków znajdują się bakterie oporne na wiele leków, dlatego efektywne leczenie wymaga stosowania kilku leków jednocześnie. Przerwanie terapii, zbyt krótki czas leczenia lub niewłaściwa liczba leków może spowodować przetrwanie najbardziej opornych na leki bakterii.

Początkowo objawy choroby mogą ustąpić, ale zbyt wcześnie przerwane leczenie może spowodować nawrót gruźlicy, gdyż rozmnożą się wyselekcjonowane, oporne na leczenie prątki. Leczenie jest podzielone na intensywną fazę (krótka, z większą liczbą leków) i fazę kontynuacji (długa, z mniejszą liczbą leków). Faza intensywna ma na celu skuteczne zniszczenie jak największej liczby prątków, aby zapobiec rozwinięciu się oporności. Faza kontynuacji zaś ma na celu zabicie pozostałych prątków, które przetrwały dzięki zahamowaniu metabolizmu i podziałom.

Z tego powodu ważne jest, aby nie przerywać leczenia bez konsultacji z lekarzem! Może to nie tylko zagrażać zdrowiu pacjenta, ale również stanowić ryzyko dla osób z nim kontaktujących (mogą się zarazić opornym szczepem prątków, co może być skutkiem przerwania terapii).

Przed rozpoczęciem leczenia zazwyczaj przeprowadza się dodatkowe badania, takie jak:

• badania laboratoryjne w celu oceny funkcji nerek i wątroby,
• konsultację okulistyczną, szczególnie w przypadku pacjentów otrzymujących etambutol.

Podstawowe i najczęściej używane leki przeciwgruźlicze to: ryfampicyna, izoniazyd, pyrazynamid, streptomycyna, etambutol. W przypadku gruźlicy stosuje się kilka z tych leków jednocześnie. U pacjentów z gruźlicą oporną na leczenie stosowane są różne schematy z lekami alternatywnymi. Działania niepożądane leków przeciwgruźliczych mogą obejmować wysypkę i uszkodzenia wątroby, ale również inne niepożądane objawy.

Przez pierwsze 2 miesiące leczenia stosuje się ryfampicynę, izoniazyd, pyrazinamid i etambutol, a przez kolejne 4 miesiące ryfampicynę i izoniazyd. Leki te przyjmuje się raz dziennie rano, 30 minut przed posiłkiem. Leczenie trwa zazwyczaj 6 miesięcy, jednak u pacjentów leczonych bezskutecznie lub przerwanych stosuje się inne dłuższe schematy leczenia.

Warto zwrócić uwagę na możliwe działania niepożądane poszczególnych leków przeciwgruźliczych. Na przykład, izoniazyd może powodować wysypkę, uszkodzenie wątroby oraz inne objawy. Ryfampicyna natomiast może wywołać bóle brzucha, nudności, wymioty i inne nieprzyjemne skutki uboczne. Pyrazynamid może spowodować zaczerwienienie twarzy, nudności oraz inne reakcje niepożądane.

Dlatego też, zawsze warto konsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem leczenia przeciwgruźliczego i regularnie monitorować stan zdrowia podczas terapii.

Osoby chory na gruźlicę, które są zakaźne dla innych, powinny być leczone na oddziale szpitalnym, a nie w domu. W domu zaś powinni przebywać chorzy, u których nie wykryto prątków w plwocinie i nie stanowią oni zagrożenia dla otoczenia. Ważne jest jednak przestrzeganie prostych zasad podczas leczenia, zwłaszcza w pierwszych 2 miesiącach. Prątki są wrażliwe na promieniowanie UV, dlatego zalecane jest częste otwieranie okien i wietrzenie pomieszczeń. Chorzy powinni unikać bliskiego kontaktu z małymi dziećmi.

W Polsce stosowane jest pojedyncze szczepienie niemowląt preparatem BCG. Pomaga to zmniejszyć ryzyko powikłań gruźlicy, takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, rozsiana gruźlica czy prosówka. Jednakowoż, nie ma pewności, czy istotnie zmniejsza ryzyko zachorowania na gruźlicę. U około jednego dziecka na tysiąc zaszczepionych obserwuje się działania niepożądane szczepionki. Najczęstszymi z nich są zbyt duże owrzodzenia (>20 mm lub >10 mm u niemowląt) oraz zbyt długotrwałe owrzodzenia w miejscu podania szczepionki. Czasami może dojść do powiększenia węzłów chłonnych pod pachą, a nawet rzadko do ich zropienia. Inne powikłania są bardzo rzadkie.

W szczególnych sytuacjach, głównie po kontakcie z osobą chorym na gruźlicę, lekarz zaleca pacjentowi profilaktyczne leczenie. Taki sposób postępowania zmniejsza ryzyko zachorowania na gruźlicę. Zazwyczaj polega on na przyjmowaniu samego izoniazydu przez 9 miesięcy. Leczenie to jest stosowane po kontakcie z osobą zakażoną gruźlicą, jeśli wyniki badań nie wskazują aktywnej postaci choroby, czyli brak zmian na zdjęciu rentgenowskim klatki piersiowej, ale występują objawy zakażenia, takie jak pozytywny test RT23 lub test interferonowy, oraz u wszystkich dzieci w wieku poniżej 5 lat. Dodatkowo leczenie profilaktyczne jest zalecane u osób zakażonych prątkiem gruźlicy (z dodatnim wynikiem testu RT23 lub testu interferonowego), które mają być leczone niektórymi lekami biologicznymi (na przykład przeciwciałami przeciwko TNF u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów).

Grupa chorób spowodowanych zakażeniem prątkami niegruźliczymi jest rzadka i dotyczy głównie osób z upośledzoną odpornością. Mykobakteriozy występują m.in. u osób z AIDS, przebyłąch gruźlicę, z mukowiscydozą, pylicą płuc, POChP oraz alkoholików. Objawy mykobakterioz są skąpe, a choroba postępuje bardzo powoli, przy czym zmiany najczęściej występują w płucach, węzłach chłonnych lub skórze.

Diagnoza opiera się głównie na radiogramie klatki piersiowej oraz badaniu HRCT. Mykobakterie są oporne na leczenie, dlatego konieczne jest długotrwałe stosowanie kilku leków, nawet ponad rok po zniknięciu objawów.

Gruźlica towarzyszy ludzkości od dawnych czasów. Znaleziska archeologiczne potwierdzają obecność choroby w starożytnych społecznościach. Hipokrates i Galen opisywali różne postaci gruźlicy, a dna prątków została zidentyfikowana w starożytnych szczątkach ludzkich.

Wraz z rozwojem przemysłu gruźlica stała się poważnym problemem społecznym, szczególnie wśród mieszkańców miast. W XVIII i XIX wieku gruźlica była jedną z głównych przyczyn zgonów w Europie, ale skuteczne leki pojawiły się dopiero po II wojnie światowej.

Dzięki postępom medycyny można skutecznie leczyć gruźlicę dziś, ale nadal pozostaje to wyzwanie zdrowotne, szczególnie w niektórych regionach świata.