Lipidy, czyli rozmaite frakcje cholesterolu oraz triglicerydy, są niezbędne dla prawidłowego działania organizmu człowieka. Lipidy mogą być wytwarzane w wątrobie lub dostarczane z pożywieniem.

Cholesterol pełni rolę budulcową dla błon komórkowych, jest niezbędny do produkcji kwasów żółciowych, hormonów steroidowych oraz witaminy D3, a także uczestniczy w przekazywaniu sygnałów w układzie nerwowym. Triglicerydy zaś dostarczają energii dla tkanek, głównie mięśni. Cholesterol i triglicerydy występują w organizmie w postaci wolnej lub związanej z białkami – jako lipoproteiny: HDL (lipoproteiny o dużej gęstości), LDL (lipoproteiny o małej gęstości), VLDL (lipoproteiny o bardzo małej gęstości), IDL (lipoproteiny o pośredniej gęstości) oraz chylomikrony.

Problemem zdrowotnym jest zwiększone stężenie lipidów, znacznie przekraczające zapotrzebowanie organizmu. Do oceny gospodarki lipidowej służy badanie określane jako profil lipidowy, panel lipidowy lub lipidogram.

Badanie to obejmuje oznaczenie stężeń cholesterolu całkowitego, frakcji LDL cholesterolu, frakcji HDL cholesterolu i triglicerydów. W niektórych przypadkach zlecane są rozszerzone badania lipidogramu obejmujące m.in. cholesterol VLDL, cholesterol nie-HDL, liczbę cząsteczek cholesterolu LDL czy stosunek stężenia cholesterolu całkowitego do stężenia frakcji HDL (wskaźnik Castelliego).

Cholesterol LDL określa się potocznie jako „zły cholesterol”, natomiast HDL jako „dobry cholesterol”. Związane jest to z ich zasadniczą funkcją. HDL, przede wszystkim transportuje nadmiar cholesterolu z komórek ciała do wątroby, gdzie może on być przetworzony i usunięty z organizmu, co chroni przed rozwojem miażdżycy. Natomiast LDL dostarcza cholesterol do komórek, gdzie jego nadmiar odkłada się m.in. w ścianach naczyń krwionośnych, przyczyniając się do rozwoju miażdżycy naczyń i jej konsekwencji.

Do prawidłowego funkcjonowania organizmu niezbędne są jednak oba wymienione typy lipoprotein w odpowiednim stężeniu. Do przeprowadzenia oznaczenia profilu lipidowego wystarczy pobranie niewielkiej ilości krwi żylnej (najczęściej z żyły łokciowej), a w przypadku przesiewowych szybkich testów paskowych, jedynie nakłucie opuszki palca w celu uzyskania kropli krwi.

Normy stężenia lipidów we krwi:

• cholesterol całkowity: 3,0–4,9 mmol/l (114–190 mg/dl)
• cholesterol HDL: kobiety >1,3 mmol/l (50 mg/dl), mężczyźni >1,0 mmol/l (40 mg/dl)
• cholesterol LDL: <3,0 mmol/l (115 mg/dl) dla osób zdrowych, mających małe ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego
• triglicerydy: <1,7 mmol/l (150 mg/dl) na czczo lub <2,0 mmol/l (175 mg/dl) nie na czczo

Ryzyko sercowo-naczyniowe jest zależne od poziomu „złego cholesterolu” LDL:

• ryzyko ekstremalne – <1,0 mmol/l (40 mg/dl)
• ryzyko bardzo duże – <1,4 mmol/l (55 mg/dl)
• ryzyko duże – <1,8 mmol/l (70 mg/dl)
• ryzyko umiarkowane – <2,6 mmol/l (100 mg/dl)
• ryzyko małe (u osób zdrowych) – <3,0 mmol/l (115 mg/dl)

Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego podlegające modyfikacji:

1. nieprawidłowe żywienie
2. palenie tytoniu
3. mała aktywność fizyczna
4. podwyższone ciśnienie tętnicze
5. zwiększone stężenie cholesterolu LDL w osoczu
6. zwiększone stężenie triglicerydów w osoczu
7. stan przedcukrzycowy (nieprawidłowa glikemia na czczo lub upośledzona tolerancja glukozy) lub cukrzyca
8. nadwaga lub otyłość.

Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego niepodlegające modyfikacji:

1. wiek – mężczyźni ≥45 lat, kobiety ≥55 lat
2. płeć – większe ryzyko u mężczyzn niż u kobiet przed menopauzą
3. wczesne (u mężczyzn <55. rż., u kobiet <60. rż.) występowanie w rodzinie choroby niedokrwiennej serca lub chorób innych tętnic na podłożu miażdżycy.

Do czynników ryzyka sercowo-naczyniowego należą także zwiększone stężenia w osoczu: białka C-reaktywnego (CRP), homocysteiny, lipoproteiny (a) i fibrynogenu.

Zwiększone stężenie cholesterolu i triglicerydów - przyczyny

Zwiększone stężenie cholesterolu całkowitego – przyczyny

• hipercholesterolemia rodzinna, rodzinny defekt apolipoproteiny B100
• hiperchoesterolemia wielogenowa
• niedoczynność tarczycy
• zespół nerczycowy
• przewlekła choroba nerek
• choroby wątroby
• leki (progestageny, glikokortykosteroidy, inhibitory proteazy stosowane w leczeniu zakażenia HIV)

Zwiększone stężenie LDL – przyczyny

• hipercholesterolemia rodzinna
• rodzinny defekt apolipoproteiny B100
• hiperchoesterolemia wielogenowa
• niedoczynność tarczycy
• zespół nerczycowy
• przewlekła choroba nerek
• choroby wątroby
• leki (progestageny, glikokortykosteroidy, inhibitory proteazy stosowane w leczeniu zakażenia HIV)

Zwiększone stężenie triglicerydów – przyczyny

• dyslipidemia aterogenna
• cukrzyca typu 1 i 2
• zespół metaboliczny
• zapalenie trzustki
• niedoczynność tarczycy
• niewydolność nerek
• zespół nerczycowy
• zespół chylomikronemii

Zmniejszone stężenie cholesterolu i triglicerydów – przyczyny

Zmniejszone stężenie cholesterolu całkowitego – przyczyny

• nadczynność tarczycy
• zaawansowana marskość i inne ciężkie uszkodzenia miąższu wątroby
• sepsa
• wyniszczenie

Zmniejszone stężenie HDL – przyczyny

• dyslipidemia aterogenna
• rzadkie zespoły genetyczne: rodzinna hipoalfalipoproteinemia, choroba tangierska, rodzinny niedobór LCAT, choroba rybich oczu

Zmniejszone stężenie LDL – przyczyny

• nadczynność tarczycy
• zaawansowana marskość i inne ciężkie uszkodzenia miąższu wątroby
• sepsa
• wyniszczenie

Zmniejszone stężenie triglicerydów – przyczyny

• nadczynność tarczycy
• niedożywienie
• wyniszczenie

Lipidogram jest testem przeprowadzanym w przypadku podejrzeń o dyslipidemię. Dyslipidemia to stan, w którym poziomy lipidów i lipoprotein we krwi nie odpowiadają pożądanym wartościom, zależącym od ogólnego ryzyka sercowo-naczyniowego u pacjenta.

Badanie w kierunku dyslipidemii zaleca się u osób z objawami chorób sercowo-naczyniowych, osób z blaszkami miażdżycowymi w tętnicach wieńcowych i/lub szyjnych, chorych na cukrzycę, przewlekłą chorobę nerek, nadciśnienie tętnicze, otyłość, przewlekłe autoimmunologiczne choroby zapalne, potomków osób z ciężką dyslipidemią oraz członków rodzin osób z przedwczesną chorobą układu sercowo-naczyniowego.

Badanie profilaktyczne lekarz może również rozważyć u dorosłych mężczyzn powyżej 40 roku życia i kobiet powyżej 50 roku życia lub po menopauzie, zwłaszcza jeśli istnieją inne czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego.

Tradycyjnie cholesterol całkowity, cholesterol HDL i triglicerydy mierzy się we krwi pobranej po 12-14 godzinach od ostatniego posiłku. Jednak obecnie nie uważa się, że konieczne jest pobieranie próbek krwi na czczo do badań przesiewowych i oceny ryzyka, zgodnie ze stanowiskami towarzystw naukowych. Zaleca się jednak badanie na czczo podczas kontroli leczenia u pacjentów z wysokim stężeniem triglicerydów.