Malaria, znana także jako zimnica, to choroba wywoływana przez pasożytnicze pierwotniaki (zarodźce malarii). Przenoszona jest poprzez ukłucia komarów w strefach klimatycznych tropikalnych i subtropikalnych. Malaria stanowi poważny problem zdrowotny dla mieszkańców krajów rozwijających się oraz jest główną, infekcyjną przyczyną zgonów osób podróżujących do tropików.

Najgroźniejszym dla człowieka spośród pięciu gatunków zarodźców przyczyniających się do rozwoju malarii jest Plasmodium falciparum, odpowiedzialny za malarię tropikalną. Ten pierwotniak jest odpowiedzialny za większość przypadków zgonów z powodu tej choroby, zarówno wśród lokalnej ludności zamieszkującej obszary endemiczne, jak i wśród podróżnych.

W ostatnich latach w Azji Południowo-Wschodniej odnotowano przypadki malarii wywołanej przez Plasmodium knowlesi, pierwotniaka dotąd uważanego za patogenny wyłącznie dla małp (makaków). Ten gatunek zarodźca również może wywoływać u ludzi ciężkie przypadki malarii.

Ponad 200 milionów osób co roku cierpi na malarię, a liczba zachorowań wśród mieszkańców gorących stref klimatycznych wzrosła w okresie pandemii COVID-19 z powodu ograniczeń w programach zwalczania tej choroby. Malaria jest jedną z najbardziej śmiertelnych chorób pasożytniczych na świecie, powodując rocznie śmierć około 600 tysięcy chorych, głównie dzieci w wieku do 5 lat w Afryce Subsaharyjskiej. Największe ryzyko ciężkiego przebiegu malarii dotyczy małych dzieci, kobiet w ciąży oraz podróżujących z innych stref klimatycznych (osób nieposiadających naturalnej odporności na zimnicę).

Co roku ponad 10 000 podróżnych zapada na malarię po powrocie z tropików. W Polsce rocznie na tę chorobę zapada kilkudziesięciu osób. Dużym problemem jest wysoki odsetek pacjentów zakończonych zgonem, przewyższający zdwojenie europejskiej średniej. Najczęstsze przypadki śmiertelne związane są z brakiem profilaktyki przeciwmalarycznej w podróży oraz opóźnionym rozpoznaniem i leczeniem malarii.

Zarodźce malarii potrzebują dwóch gospodarzy do swojego rozwoju - komara i człowieka. Rozwój płciowy zarodźca malarii następuje w ciele samicy komara, podczas gdy rozwój bezpłciowy zachodzi w ciele człowieka. Zarażenie człowieka następuje poprzez ukąszenie komara widliszka, który przenosi inwazyjne formy pasożyta - sporozoity, razem ze śliną, do krwi. W wątrobie zarodźce namnaża się intensywnie, a następnie uwalnia się do naczyń krwionośnych, gdzie zaraża czerwone krwinki. W kolejnych fazach rozwoju bezpłciowego, zarażone krwinki pękają, uwalniając duże ilości zarodźców do krwi, gotowych do zarażenia kolejnych krwinek czerwonych. Objawy malarii pojawiają się podczas fazy krwinkowej infekcji, podczas gdy wczesny rozwój zarodźca w wątrobie przebiega bezobjawowo.

Malaria występuje szeroko rozpowszechniona w około 100 krajach tropikalnych i subtropikalnych.

Minimalny czas inkubacji malarii wynosi około 7 dni od ukłucia przez zarażonego komara. W tym okresie chora osoba może nie zaobserwować żadnych zmian w swoim zdrowiu.

Początkowe objawy malarii obejmują między innymi:

• gorączkę z dreszczami oraz potami
• ból głowy i mięśni
• osłabienie i ogólne złe samopoczucie.

U pacjenta mogą pojawić się nudności i wymioty, biegunka, żółtaczka. Nie ma objawów charakterystycznych dla malarii, a pierwsze objawy u zakażonego turysty zazwyczaj nie są specyficzne. Dlatego czasami można pomylić objawy spowodowane przez zarodźce malarii z grypą lub innymi infekcjami wirusowymi, powszechnymi w naszym klimacie. Ataki gorączki związane z malarią mogą występować regularnie, co dwa lub trzy dni, ale zazwyczaj nie jest to obserwowane.

CIężkie postacie malarii mogą powodować uszkodzenie wielu narządów wewnętrznych oraz poważne zaburzenia metaboliczne, wymagające leczenia w warunkach intensywnej terapii. Malaria tropikalna może manifestować się między innymi śpiączką spowodowaną zajęciem ośrodkowego układu nerwowego przez pasożyty. To zjawisko jest nazywane malarią mózgową. U dorosłych podróżnych często występuje ostre niewydolności nerek, które wymagają dializ do czasu wyzdrowienia.

Jeśli po powrocie z obszaru z występowaniem malarii zaobserwujesz gorączkę i inne niepokojące objawy, należy natychmiast skonsultować się z lekarzem!

Nawet jeśli objawy są podobne do grypy lub innych infekcji powszechnych w Polsce, opóźnienie diagnozy może znacząco pogorszyć rokowanie oraz zagrażać życiu.

Symptomy malarii zazwyczaj pojawiają się 10-14 dni po zakażeniu, a ponad 90% chorych zachorowuje w ciągu miesiąca po powrocie z podróży. W niektórych przypadkach choroba może jednak ujawnić się nawet po kilku miesiącach, albo nawet dłużej po powrocie do kraju. Dlatego zawsze warto poinformować lekarza o pobycie w tropikach, bez względu na to, czy stosowano środki zapobiegające malarii.

W przypadku podejrzenia malarii najlepiej skontaktować się ze specjalistycznym ośrodkiem medycyny tropikalnej w Polsce lub z najbliższym szpitalem zakaźnym. Do diagnozy tej choroby konieczne są badania laboratoryjne, które nie są wykonywane w przychodniach.

Objawy malarii mogą pojawić się nawet w trakcie podróży, w takich sytuacjach niezwłocznie trzeba skonsultować się z lekarzem.

Lekarz może podejrzewać malarię na podstawie badania chorego i informacji o podróży uzyskanych podczas wywiadu medycznego. Potwierdzeniem rozpoznania są jednak badania laboratoryjne, przede wszystkim mikroskopowe badanie krwi, które pokazuje także gatunek zarodźca malarii oraz nasilenie inwazji pasożytów. W szpitalach dosyć często stosowane są także tzw. szybkie testy malaryczne, pomocne w ustaleniu rozpoznania. W wyjątkowych sytuacjach konieczne jest rozpoczęcie leczenia przeciwmalarycznego u chorego jeszcze przed ostatecznym rozstrzygnięciem co do rozpoznania.

W wielu krajach tropikalnych, w których zachorowania na malarię są częste, a wyposażenie placówek medycznych odbiega znacznie od standardów europejskich, zimnica rozpoznawana jest przez lekarzy wyłącznie na podstawie objawów chorobowych. W razie zachorowania w podróży nie należy podawać w wątpliwość postawionej w ten sposób diagnozy. Warto zastosować się do zaleceń miejscowego personelu, który zwykle dysponuje doświadczeniem w leczeniu malarii.

Podstawową metodą leczenia malarii jest stosowanie leków przeciwko pasożytom. W krajach o dużym występowaniu malarii dostępnych jest wiele rodzajów preparatów przeciwmalarycznych. Obecnie zaleca się leczenie malarii za pomocą kombinacji kilku różnych leków, zwanych skrótem ACT. Takie podejście zostało oficjalnie zaaprobowane przez wiele krajów tropikalnych, jednak leczenie zależy od stanu zdrowia pacjenta, postępu choroby oraz dostępności odpowiednich leków w danym regionie.

W Polsce preparaty z grupy ACT nie są zarejestrowane i niedostępne na rynku farmaceutycznym. Pacjenci z malarią są leczeni głównie w szpitalach specjalizujących się w medycynie tropikalnej, gdzie lekarze sprowadzają odpowiednie leki z zagranicy (oprócz leków przeciwzimniczych, które można nabyć w polskich aptekach).

W wielu przypadkach konieczna jest intensywna terapia wspomagająca, obejmująca kroplówki, leki przeciwgorączkowe, przeciwdrgawkowe oraz inne środki. Leczenie ciężkich przypadków malarii wymaga podania leków przeciwmalarycznych dożylnie, zawsze w warunkach szpitalnych. Czasami pacjenci potrzebują transfuzji krwi, dializy do poprawy funkcji nerek oraz wsparcia oddechu za pomocą respiratora.

Skuteczne leczenie malarii jest kluczowe dla całkowitego wyleczenia, ale niestety nawet do 20% chorych, którzy zachorowali na ciężką postać malarii po podróży, umiera mimo intensywnej terapii.

W przypadku infekcji niektórymi gatunkami pasożytów konieczne jest zastosowanie specjalnych leków, które zwalczają uśpione formy pasożytów w wątrobie. Dzięki temu można uniknąć nawrotów malarii po zakończeniu leczenia.

U małego odsetka chorych po wyleczeniu mogą wystąpić trwałe skutki, głównie związane z układem nerwowym i zachowaniem (np. zaburzenia nastroju, pamięci).

Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 2022 r., szczepionka RTS,S jest rekomendowana do stosowania u dzieci z regionów o dużej transmisji malarii. Pomimo ograniczonej skuteczności, szczepionka może być istotnym narzędziem w walce z chorobą, która stanowi główne zagrożenie dla zdrowia dzieci w Afryce Subsaharyjskiej.

Ochronę przed malarią podczas podróży do tropików można zapewnić poprzez świadomość zagrożenia, stosowanie środków odstraszających komary, profilaktyczne przyjmowanie leków przeciwmalarycznych oraz odpowiednie reagowanie na pierwsze symptomy choroby.

Jeśli planujemy podróż do regionu zagrożonego malarią, istnieje możliwość skonsultowania się z lekarzem w celu podjęcia chemioprofilaktyki malarii. W Polsce dostępne są różne leki przeciwmalaryczne, których stosowanie powinno być dostosowane do indywidualnych potrzeb podróżującego.

Ponadto, istnieją również niefarmakologiczne metody ochrony przed ukąszeniami komarów, takie jak moskitiery, repelenty, czy odpowiednia odzież.