Mięśniaki macicy, zwane także włókniakami macicy, są łagodnymi nowotworami złożonymi z komórek mięśni gładkich macicy. Chociaż nie stanowią zagrożenia dla życia kobiety, mogą mieć wpływ na jej jakość życia oraz zdolność do zajścia w ciążę. Mięśniaki mają zazwyczaj kształt kulisty i zbitej konsystencji, a ich rozmiary mogą być bardzo zróżnicowane - od ziarna grochu do kilkunastu centymetrów, a nawet większych. W większości przypadków występują jako zmiany mnogie, nie rozprzestrzeniają się na inne tkanki i nie dają przerzutów. Mięśniaki mogą zmieniać swoje rozmiary w naturalny sposób w ciągu życia kobiety.

Pod względem lokalizacji, mięśniaki macicy można podzielić na trzy najczęstsze typy:

• mięśniaki podśluzówkowe - znajdujące się pod błoną śluzową macicy (endometrium),
• mięśniaki śródścienne - położone w ścianie macicy,
• mięśniaki podsurowicówkowe - znajdujące się pod błoną surowiczą poza macicą.

Przyczyny powstawania mięśniaków macicy nie są do końca znane, ale wiadomo, że część z nich rośnie pod wpływem żeńskich hormonów płciowych, głównie estrogenów. Istnieją zarówno czynniki ryzyka niemodyfikowalne, jak np. rasa, wiek czy czynniki genetyczne, jak i modyfikowalne, takie jak otyłość czy nadciśnienie tętnicze. Istnieją również czynniki ochronne, takie jak ciąża przed 25 rokiem życia, wielorództwo czy stosowanie antykoncepcji hormonalnej.

Mięśniaki macicy są najczęstszymi nowotworami żeńskiego układu rozrodczego. Szacuje się, że występują u około połowy kobiet. Zazwyczaj nie pojawiają się przed 20. rokiem życia, natomiast po 50. roku życia występują u około 70% kobiet. Mięśniaki, które rosną szybko i wymagają szczególnej obserwacji oraz szybkiej diagnozy, stanowią zaledwie 1% wszystkich przypadków mięśniaków.

Nie wszystkie kobiety doświadczają objawów mięśniaków – dotyczą one tylko około 40% kobiet z mięśniakami. Objawy i nasilenie dolegliwości zależą od lokalizacji i wielkości guza. Drobne zmiany, choć liczne, kobiety mogą nie odczuwać przez całe życie.

Objawy mięśniaków – jeśli występują – są nietypowe. Mogą obejmować nieprawidłowe krwawienia z dróg rodnych – obfite, nieregularne miesiączki, krwawienia międzymiesiączkowe. Trwające długo dolegliwości tego rodzaju mogą prowadzić do niedokrwistości, czyli obniżenia poziomu hemoglobiny we krwi, co objawiać się może osłabieniem, bladością skóry, przyspieszoną akcją serca, omdleniami. Inne dolegliwości, związane bezpośrednio z wielkością i lokalizacją guza, to ból lub dyskomfort w okolicy podbrzusza, ucisk na pobliskie struktury – częste oddawanie moczu, parcie na mocz, trudności w wypróżnianiu oraz zaparcia. Niepłodność jest kolejnym problemem, z którym czasami spotykają się kobiety z mięśniakami. Mięśniaki mogą powodować pierwotną niepłodność – gdy kobieta nigdy nie była w ciąży – lub wtórną – gdy problem pojawia się mimo zdolności kobiety do zajścia w ciążę. Czasami mięśniaki powodują trudności w donoszeniu ciąży w postaci poronień lub porodów przedwczesnych. Duże guzy mogą wpłynąć na ułożenie płodu i zwiększyć ryzyko cięcia cesarskiego, jednak większość mięśniaków nie ma istotnego wpływu na rozwój płodu i poród.

Jeśli wystąpią objawy sugerujące obecność mięśniaków macicy, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem ginekologiem w celu ustalenia diagnozy, wykluczenia innych możliwych przyczyn oraz rozpoczęcia odpowiedniego leczenia. W przypadku braku objawów zaleca się regularną obserwację. Niebagatelne są również dolegliwości związane z niedokrwistością, która często wynika z obfitych krwawień z dróg rodnych - w takich przypadkach należy zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu do czasu wizyty u specjalisty.

Podstawowym narzędziem wykorzystywanym w diagnostyce mięśniaków macicy jest badanie ultrasonograficzne (USG) przezpochwowe. Pozwala ono uwidocznić większość guzów macicy, zmierzyć ich wymiary oraz określić lokalizację. Większe zmiany mogą być wyczuwalne podczas dwuręcznego badania ginekologicznego przeprowadzanego na fotelu ginekologicznym, a mięśniaki rodzące się, czyli takie, które „wychodzą” przez szyjkę macicy na zewnątrz, występujące rzadko, widoczne są we wziernikach założonych do pochwy. Wcześniejsza rozmowa lekarza z pacjentką i określenie czynników ryzyka dla danej kobiety może nakierować na odpowiednie rozpoznanie.

W przypadku wątpliwości diagnostycznych wykonuje się badania dodatkowe. Jednym z nich jest histeroskopia, czyli zabieg diagnostyczny wykonywany w znieczuleniu ogólnym, polegający na wprowadzeniu niewielkich rozmiarów kamery przez pochwę i kanał szyjki macicy do jamy macicy, co umożliwia dokładne obejrzenie jej wnętrza. Czasami wykonuje się szczegółowe badania obrazowe, takie jak rezonans magnetyczny (MRI) i tomografia komputerowa (TK) miednicy.

W przypadku każdego guza w obrębie macicy, który może sugerować mięśniaka macicy, należy wykluczyć inne zmiany, takie jak polip endometrium, guz jajnika, mięsak macicy.

Tylko guzy mięśniakowate powodujące symptomy, które pogarszają jakość życia kobiety, powinny być poddane leczeniu. Wybór metody terapeutycznej zależy od wieku pacjentki, jej pragnienia zachowania płodności oraz osobistych preferencji odnośnie zachowania macicy. Bezsprawne zmiany są zazwyczaj jedynie monitorowane regularnie.

Warto zawsze rozważyć terapię farmakologiczną, która ma na celu złagodzenie objawów, chociaż nie prowadzi do całkowitego zniknięcia guzów mięśniakowatych. Często wybiera się ją w pierwszej kolejności jako przygotowanie do terapii operacyjnej, ponieważ pozwala ona na zmniejszenie rozmiarów guzów. Należy pamiętać, że niektóre z tych leków mają ograniczenia czasowe co do ich stosowania, a efekt leczenia jest przejściowy.

Wybierane częściej i bardziej skuteczne metody terapeutyczne, przede wszystkim stosowane u pacjentek, u których terapia farmakologiczna nie przynosi oczekiwanego łagodzenia objawów, to metody operacyjne. W przypadku pacjentek w wieku rozrodczym, które planują ciążę, najczęściej wykonuje się zabieg usunięcia guzów mięśniakowatych (miomektomia). Można go przeprowadzić laparoskopowo poprzez niewielkie nacięcia w obrębie jamy brzusznej, a w przypadku małych (do 3 cm) zmian podśluzówkowych można usunąć je podczas histeroskopii. Inną nieinwazyjną metodą usuwania guzów jest embolizacja naczyń, polegająca na wprowadzeniu do naczynia krwionośnego odżywiającego macicę substancji powodującej jego zamknięcie i martwicę. Taki zabieg przerywa dopływ substancji odżywczych do guza, co z kolei zatrzymuje jego wzrost.

U kobiet po menopauzie lub u młodszych, które nie planują ciąży, najczęściej wykonuje się usunięcie macicy (histerektomię). Często wraz z macicą usuwa się także jajowody, czasem szyjkę macicy. Jajniki zazwyczaj pozostawia się do 60-65 roku życia, wówczas usuwa się je ze względu na brak korzyści z ich pozostawienia oraz ryzyko rozwoju raka w tej lokalizacji.

Usunięcie macicy jest jedyną skuteczną metodą eliminacji mięśniaków macicy, ponieważ zabiegowe leczenie mniejszych zmian nie gwarantuje trwałego efektu, a usuwanie pojedynczego guza nie eliminuje innych zmian w obrębie narządu. Leczenie farmakologiczne ma za zadanie łagodzenie objawów lub przygotowanie do operacji, a nie prowadzi do całkowitego wyleczenia.

Zastosowanie leczenia farmakologicznego lub operacyjnego usuwania mięśniaków macicy wymaga regularnych kontroli za pomocą USG pochwowego. Po operacyjnym usunięciu macicy, zwłaszcza jeśli zachowane są jajniki, kobiety powinny regularnie odwiedzać ginekologa w celu wykonania USG i monitorowania ewentualnych niepokojących zmian.