Witamina B12, znana również jako kobalamina, należy do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Podobnie jak wszystkie inne witaminy, jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu i powinna być regularnie dostarczana z dietą. Witamina B12 składa się z grupy związków zwanych korynoidami, nazwa ta pochodzi od pierścienia koryny znajdującego się w cząsteczce tych związków. Biologicznie aktywne formy z tej grupy to: metylokobalamina, hydroksykobalamina oraz deoksyadenozylokobalamina.

Natomiast syntetyczna forma kobalaminy – cyjanokobalamina – jest wykorzystywana jako składnik suplementów diety oraz preparatów do podawania podskórnego w leczeniu anemii złośliwej.

Witamina B12 odgrywa kluczową rolę w produkcji krwinek czerwonych oraz w funkcjonowaniu układu nerwowego. Pełni ważną funkcję w przekazywaniu impulsów nerwowych i w budowie otoczki mielinowej. Dodatkowo uczestniczy w przemianach lipidów i węglowodanów.

Niedobory witaminy B12 często wiążą się ze zwiększonym stężeniem homocysteiny, co stanowi istotne ryzyko dla chorób układu sercowo-naczyniowego.

Dostępne na rynku napoje roślinne wzbogacane witaminą B12 są dobrym źródłem tej witaminy dla wegan i wegetarian. Rośliny nie są natomiast dobrym źródłem kobalaminy, ponieważ zawierają ją tylko w niewielkich ilościach.

Wodorosty, drożdże i kiszonki nie są alternatywnym źródłem witaminy B12, ponieważ zawierają nieaktywne analogi tej witaminy, które dodatkowo mogą blokować jej wchłanianie.

Chociaż mikrobiota jelitowa potencjalnie może syntetyzować witaminę B12, proces ten zachodzi w miejscach, gdzie nie jest możliwe jej wchłanianie do organizmu.

Przyswajanie witaminy B12 z różnych produktów zwierzęcych jest zróżnicowane i wynosi od 20% do 90%. Zdrowe osoby dorosłe mogą wchłonąć około 50% tej witaminy z diety, przy założeniu prawidłowej funkcji żołądka.

Proces wchłaniania witaminy B12 nie jest prosty. W produktach pochodzenia zwierzęcego występuje ona związana z białkami. Kiedy dociera do żołądka, pod wpływem enzymu pepsyny, następuje uwolnienie wolnej kobalaminy. Następnie kobalamina łączy się z glikoproteiną P, którą wydzielają komórki błony śluzowej żołądka. Kolejnym krokiem jest rozkładanie tych kompleksów przez enzymy trzustki.

Następnie dochodzi do połączenia kobalaminy z czynnikiem wewnętrznym, znanym również jako czynnik IF lub czynnik Castle’a, który produkowany jest przez komórki okładzinowe żołądka. Cały ten proces zachodzi w jelicie cienkim.

Ostatecznie kobalamina jest wchłaniana w dalszej części jelita krętego. Aby to miało miejsce, specjalny receptor musi ją uwolnić z połączenia z czynnikiem IF.

Uwolniona kobalamina jest następnie transportowana przez naczynia włosowate kosmków jelitowych do krwiobiegu. W osoczu kobalamina jest związana z konkretnymi białkami. Transkobalamina II, białko transportujące tę witaminę, dostarcza ją do wątroby, gdzie jest przechowywana.

Zapotrzebowanie na witaminę B12 jest różne i zależy od wielu czynników, takich jak wiek i stan zdrowia. Przeciętna ilość kobalaminy w organizmie zdrowych dorosłych wynosi około 2-3 mg.

Zgodnie z najnowszymi krajowymi wytycznymi z 2020 roku, zalecane spożycie kobalaminy dla dorosłych wynosi 2,4 µg dziennie. Dla kobiet w ciąży zalecane spożycie jest wyższe i wynosi 2,6 µg dziennie, a dla kobiet karmiących 2,8 µg dziennie.

Stężenie witaminy B12 utrzymuje się na poziomie normy przez długi czas, dopóki niedobór tej witaminy nie prowadzi do klinicznych objawów, co zazwyczaj zajmuje kilka lat po zaprzestaniu jej spożywania lub wystąpieniu problemów z wchłanianiem. U zdrowych osób organizm przechowuje zapasy witaminy B12 w ilości od 3 do 5 mg, co wystarcza na około 3–5 lat. Uważa się, że nieprawidłowości w układzie hematologicznym i neurologicznym pojawiają się przy utracie około 90% zapasów tej witaminy zgromadzonej w wątrobie.

Przyczyny niewielkiego lub umiarkowanego niedoboru witaminy B12

1. Zaburzenia wchłaniania
• łagodne nieimmunologiczne przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka
• przyjmowanie metforminy
• leki hamujące wydzielanie kwasu solnego
• przewlekłe zapalenie trzustki
• zakażenie bruzdogłowcem szerokim
2. Dieta wegańska lub wegetariańska
3. Niedożywienie
4. Alkoholizm

Przyczyny ciężkiego niedoboru witaminy B12

1. Zaburzenia wchłaniania
• niedokrwistość Addisona i Biermera
• stan po gastrektomii, po operacjach bariatrycznych
• stan po resekcji jelita krętego
• zapalenie błony śluzowej żołądka wywołane przez Helicobacter pylori
• choroba Leśniowskiego i Crohna
• zespół Zollingera i Ellisona
• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)
2. Wrodzone
• zespół Imerslund i Gräsbecka
• wrodzony niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a
• niedobór transkobalaminy
3. Tlenek azotu stosowany w anestezjologii

Objawy wynikające z braku witaminy B12 dotyczą najczęściej problemów z układem krwiotwórczym, układem pokarmowym, a także zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych.

Najczęstszym objawem niedoboru witaminy B12 jest niedokrwistość megaloblastyczna.

W przypadku układu pokarmowego mogą wystąpić: utrata smaku, brak apetytu, pieczenie języka, nudności, zaparcia oraz biegunka.

Objawy neurologiczne związane z niedoborem witaminy B12 obejmują: mrowienie w dłoniach i stopach, drętwienie kończyn, zaburzenia czucia wibracji i czucia głębokiego, niestabilność chodu oraz osłabienie wzroku.

Niedobór witaminy B12 może również powodować objawy psychiatryczne, takie jak zespół otępienny, zaburzenia pamięci, zmiany nastroju, apatia, depresja oraz stany urojeniowe.

Dotychczas nie zaobserwowano negatywnego wpływu na zdrowie spożycia żywności bogatej w witaminę B12. Ciało ludzkie posiada mechanizmy obronne, które chronią przed nadmiernymi ilościami tej witaminy, a w przypadku przekroczenia zdolności wiązania kobalaminy we krwi, nadmiar jest wydalany z moczem.

Zjawisko hiperwitaminozy jest rzadkie i może być objawem poważnej choroby. Najczęściej spotyka się je w przypadku:

• ostrej niewydolności nerek
• chorób wątroby
• nowotworów hematologicznych
• litych nowotworów złośliwych

Badania przeprowadzone w Norwegii wykazały, że suplementacja witaminą B12 i kwasem foliowym zwiększa ryzyko rozwoju raka płuc. Podobne obserwacje wynikły z badania kohortowego VITAL, w którym stwierdzono, że długotrwałe przyjmowanie dużych dawek witaminy B12 (powyżej 55 µg/dobę) i B6 (powyżej 20 mg/dzień) w formie pojedynczych suplementów, przez ponad 10 lat, wiązało się z 30%–40% wzrostem ryzyka zachorowania na raka płuc u mężczyzn.

Oznaczenie witaminy B12 we krwi uznaje się za test o ograniczonej czułości, co oznacza, że nie można wykluczyć niedoboru tej witaminy nawet przy niskich stężeniach. Brak jest jednoznacznego złotego standardu diagnostycznego w tej kwestii. Dlatego najczęściej do oceny niedoboru witaminy B12 wykorzystuje się oznaczenie tej witaminy we krwi w połączeniu z innymi parametrami, takimi jak stężenie homocysteiny, kwasu metylomalonowego lub holotranskobalaminy. Z uwagi na dostępność i koszty, najczęściej wybieraną opcją jest oznaczenie witaminy B12 wraz z homocysteiną.

Jeśli badamy efektywność eliminacji niedoborów witaminy B12, to zarówno preparaty podjęzykowe, jak i doustne cyjanokobalaminy mają podobną skuteczność.

Z kolei dodatkowe spożycie metylokobalaminy i adenozylokobalaminy może wymagać wyższych dawek niż przy cyjanokobalaminie.

Terapia domięśniowa jest jedną z metod korygowania braków witaminy B12. Z reguły leczenie zaczyna się od intensywnego uzupełniania braków (częste iniekcje), a później przechodzi się do coraz rzadszego podawania. W niektórych sytuacjach konieczna jest suplementacja witaminą B12 do końca życia.

Zazwyczaj osoby stosujące dietę wegetariańską, a zwłaszcza wegańską, powinny regularnie uzupełniać witaminę B12. Badania potwierdzają, że stężenie tej witaminy jest niższe w tych grupach. Szacuje się, że zapasy witaminy B12 w organizmie mogą wystarczyć na 3–5 lat, jednak ilość ta może się różnić między osobami, a objawy niedoboru mogą pojawić się nawet przed upływem tego czasu. Z tego powodu zaleca się szybkie rozpoczęcie suplementacji witaminą B12 u osób stosujących dietę wegańską i wegetariańską.

Zgodnie z polskimi normami z 2020 roku zalecane dzienne spożycie witaminy B12 dla dorosłych wynosi 2,4 µg. Choć nie ma osobnych zaleceń dla wegan i wegetarian, zaleca się suplementację w następujących dawkach, aby dostarczyć wymaganą ilość 2,4 µg dziennie:

• 50–100 µg/dzień,
• 1000 µg podawanych 2 razy w tygodniu,
• 2000 µg podawanych raz w tygodniu.

Jednym z efektów ubocznych często stosowanego leku przeciwcukrzycowego, takiego jak metformina, jest niedobór witaminy B12.

Brak tej witaminy może być bezobjawowy lub prowadzić do różnych zaburzeń neurologicznych i hematologicznych. Diagnoza tego niedoboru może być trudna, ponieważ objawy neurologiczne mogą być mylone z powikłaniami neurologicznymi wynikającymi z długotrwałej cukrzycy.

Szacuje się, że od 5,8% do 33% pacjentów leczonych metforminą cierpi na niedobór witaminy B12. Dlatego też, zaleca się suplementację tej witaminy u osób długotrwale leczonych metforminą, u których stwierdzono niedobór witaminy B12.