Kaszel jest naturalnym odruchem obronnym, pomagającym oczyścić drogi oddechowe. Można go podzielić na ostry, podostry i przewlekły, w zależności od czasu trwania. Kaszel można również podzielić na suchy i mokry - ten drugi charakteryzuje się odkrztuszaniem plwociny z dróg oddechowych. Czasem występują oba rodzaje kaszlu u pacjenta.

Kaszel produktywny może mieć różne przyczyny. Najczęściej powodami ostrego kaszlu mokrego są infekcje dróg oddechowych, na przykład przeziębienie, zapalenie zatok, grypa, krztusiec, zapalenie oskrzeli lub płuc, a także gruźlica. Natomiast przewlekły mokry kaszel może być między innymi objawem przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP), rozstrzeni oskrzeli lub związany z paleniem papierosów.

Do ustalenia przyczyny kaszlu konieczna jest analiza objawów, takich jak rodzaj kaszlu, jego początek, towarzyszące objawy (np. gorączka), inne choroby, przyjmowane leki i sytuacja kliniczna pacjenta. Cechy odkrztuszanej plwociny mogą także pomóc w rozpoznaniu przyczyny kaszlu.

Ropna plwocina może mieć zielony lub żółty kolor, jest zwykle gęsta i ciągnąca się - może być spowodowana zakażeniem zatok, oskrzeli lub płuc, na przykład zapaleniem oskrzeli lub zapaleniem płuc.

Duża ilość ropnej plwociny może wskazywać na rozstrzeni oskrzeli. Nagłe pojawienie się plwociny może świadczyć o pęknięciu ropnia płuca - wtedy ropa wylewa się do oskrzela i jest odkrztuszana.

Plwocina o nieprzyjemnym zapachu zazwyczaj występuje w zakażeniu bakteriami beztlenowymi. Plwocina śluzowa, gęsta, lepka, która jest odkrztuszana najczęściej rano, może być objawem przewlekłego zapalenia oskrzeli lub POChP.

Plwocina przezroczysta i lepka może towarzyszyć astmie (choć astmę charakteryzuje napadowy suchy kaszel), rzadziej gruczolakorakom. Jeśli w plwocinie widoczne są grudki i czopy, może to oznaczać zakażenie grzybicze lub mukowiscydozę.

Osoby, które odkrztuszają plwocinę z cząstkami pokarmu, mogą mieć zaburzenia połykania lub przetoki tchawiczo-przełykowe, czyli nieprawidłowe połączenia między tchawicą i przełykiem.

U większości osób z przewlekłym kaszlem występują co najmniej dwie przyczyny kaszlu. Kaszel przewlekły, zwłaszcza zmiana jego charakteru, jest jednym z głównych objawów nowotworu płuca.

Lekarz rozpocznie od zebrania wywiadu, a następnie przebada pacjenta. Istotne jest dokładne określenie rodzaju kaszlu, sytuacji wywołujących i łagodzących oraz towarzyszących objawów - może to pomóc w identyfikacji przyczyny kaszlu. W przypadku kaszlu ważne jest również osłuchanie płuc.

Zazwyczaj ostry i podostry kaszel, czyli trwający krótko, jeśli nie towarzyszą mu niepokojące objawy (duszność, krwioplucie, utrata przytomności) jest spowodowany zakażeniem wirusowym układu oddechowego i nie wymaga dalszej diagnostyki. Jeśli nie jest to przypadku, lekarz może zlecić dodatkowe badania, takie jak RTG klatki piersiowej i ocenę nasycenia krwi tlenem (pulsoksymetria, gazometria), a następnie w zależności od podejrzewanej przyczyny przeprowadzić badania układu krążenia (EKG, echokardiografia itp.) i oddechowego (TK klatki piersiowej, bronchoskopia, badania czynnościowe) oraz mikrobiologiczne badanie plwociny.

W przypadku przewlekłego mokrego kaszlu, w pierwszej kolejności lekarz skieruje na badania obrazowe klatki piersiowej (zwykle RTG, w razie potrzeby tomografię komputerową - TK), a także badania czynnościowe, takie jak spirometria, konsultację laryngologiczną oraz badania mikrobiologiczne i cytologiczne plwociny. Czasem, szczególnie przy podejrzeniu nowotworu, pacjent zostanie skierowany na bronchoskopię. Rzadziej konieczne mogą być badania w kierunku alergii, gastroskopia i diagnostyka refluksu żołądkowo-przełykowego (np. pH-metria przełykowa).

Objawy alarmowe u osób z przewlekłym kaszlem to:

• krwioplucie
• kaszel od niedawna lub zmiana charakteru kaszlu u palacza tytoniu
• duszność
• chrypka
• gorączka
• utrata masy ciała
• obrzęki obwodowe, czyli np. nóg, rąk
• zaburzenia połykania
• wymioty
• nawracające zapalenie płuc
• nieprawidłowe wyniki badań czynnościowych układu oddechowego i/lub nieprawidłowy wynik radiogramu klatki piersiowej.

Kiedy mokry kaszel występuje samodzielnie, może być spowodowany narażeniem na różne czynniki drażniące, takie jak dym tytoniowy. Może również świadczyć o przewlekłym zapaleniu oskrzeli, gdy kaszel pojawia się codziennie, często nasila się rano i towarzyszy mu intensywne odkrztuszanie. Innym powodem mokrego kaszlu może być rozstrzenie oskrzeli, które charakteryzuje się przewlekłym kaszlem, dużą ilością ropnej plwociny oraz odkrztuszaniem "pełnymi ustami".

Leczenie kaszlu mokrego zależy od jego przyczyny. W przypadku kaszlu mokrego zaleca się działania ułatwiające usuwanie wydzieliny z dróg oddechowych i zwiększające efektywność kaszlu, a nie hamujące go. Zaleca się nawilżanie wdychanego powietrza, fizjoterapię oddechową oraz stosowanie leków rozrzedzających wydzielinę oskrzelową, czyli mukolityków.

W terapii kaszlu z mokrym wydzieliną używa się leków, których celem jest ułatwienie wykrztuszenia śluzu z dróg oddechowych. Ogólnie rzecz biorąc, działanie tych preparatów polega na rozrzedzaniu wydzieliny, co sprawia, że staje się ona mniej lepka i łatwiej ją można odkrztusić. Niektóre z nich również wspomagają transport śluzu poprzez pobudzanie ruchów rzęsek, co powoduje sprawniejsze przesuwanie wydzieliny i ułatwia jej eliminację. Preparaty te są określane jako mukolityki i występują w różnych postaciach, z reguły w postaci syropów oraz tabletek. Do nich należą: acetylocysteina, karbocysteina, erdosteina, ambroksol.