Tętniak mózgu jest chorobą tętnic mózgu, w której jedna z warstw budujących tętnicę ulega osłabieniu, co prowadzi do powstania uwypuklenia. Nieznane są dokładne przyczyny powstawania tętniaków, ale wyróżnia się wrodzone wady struktury naczyń i miażdżycę jako czynniki ryzyka. Tętniaki najczęściej występują u osób w średnim wieku i lokalizują się przede wszystkim w okolicach rozwidlenia tętnic. Istnieje ryzyko pęknięcia tętniaka, które często jest spowodowane podwyższonym ciśnieniem tętniczym.

Tętniaki można podzielić na workowate i wrzecionowate, z których workowate stanowią większość przypadków. Ryzyko pęknięcia tętniaka jest większe przy większych rozmiarach, dlatego ważne jest monitorowanie i leczenie tętniaków.

Częstość występowania tętniaków mózgu nie jest dokładnie znana. Szacuje się, że występują u 0,2–7,9% populacji. Większość z nich, bo 88% objawia się krwawieniem podpajęczynówkowym, 8% ma objawy guza mózgu, a 4% zostaje wykryte przypadkowo.

Wraz z rozwojem nieinwazyjnych metod obrazowania mózgu i jego naczyń, coraz częściej odkrywane są nietknięte tętniaki u pacjentów, u których przeprowadza się te badania z innych powodów. Tętniaki zazwyczaj nie dają objawów do czasu pęknięcia, co prowadzi do krwawienia podpajęczynówkowego (SAH).

Tętniak mózgu może nie dawać żadnych objawów do czasu pęknięcia ściany i wylewu krwi do otaczających tkanek. Duże tętniaki mózgu mogą powodować objawy podobne do guza mózgu, takie jak bóle głowy i różne deficyty neurologiczne zależne od lokalizacji ucisku.

Ryzyko pęknięcia tętniaka mózgu zależy od jego właściwości oraz czynników ryzyka pacjenta, takich jak płeć i wiek. Palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze i nadużywanie alkoholu są związane ze zwiększonym ryzykiem. Lokalizacja, średnica i wcześniejsze krwawienie tętniaka również wpływają na ryzyko pęknięcia.

Decyzja o postępowaniu terapeutycznym zależy od wielu czynników, takich jak wiek pacjenta, współistniejące problemy zdrowotne i charakterystyka tętniaka. Część tętniaków może dawać nieswoiste objawy, ale większość pacjentów dowiaduje się o ich istnieniu dopiero po pęknięciu, co może skutkować nagłym, silnym bólem głowy i innymi objawami neurologicznymi.

Wiele przypadków pęknięcia tętniaka mózgu ma miejsce podczas wysiłku fizycznego, sytuacji stresowych lub aktywności seksualnej.

Przeważająca większość tętniaków mózgu nie daje żadnych objawów i często są one przypadkowo odkrywane podczas badań obrazowych głowy, takich jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny.

Czasami pierwsze krwawienie z tętniaka może być niewielkie, a objawy szybko ustępują. Najczęściej towarzyszy temu intensywny ból głowy, nadwrażliwość na światło oraz sztywność karku. W takiej sytuacji konieczne jest szybkie wezwanie karetki, która zawiezie pacjenta do szpitala, ponieważ istnieje ryzyko kolejnego, bardziej groźnego krwawienia, zwiększającego ryzyko śmierci. Ważne jest pamiętanie, że w przypadku podejrzenia krwawienia podpajęczynówkowego należy unikać wysiłku fizycznego. Pacjent powinien pozostawać w spoczynku do czasu przybycia pomocy medycznej! Pęknięcie tętniaka jest stanem zagrażającym życiu, który może prowadzić do poważnych powikłań. Statystycznie, odsetek zgonów w ciągu 30 dni od krwawienia podpajęczynówkowego wynosi od 32% do 67%. Dzięki postępowi medycyny oraz lepszej opiece nad pacjentami (poprzez dostęp do badań obrazowych i skutecznych metod leczenia tętniaków) poprawia się rokowanie dla osób dotkniętych pęknięciem tętniaka, zmniejsza się liczba powikłań. Jednakże nadal około jedna trzecia pacjentów, którzy przeżyją krwawienie podpajęczynówkowe, nie odzyskuje pełnej samodzielności.

Diagnozowanie tętniaków mózgu bez objawów klinicznych wymaga wykonania angio-TK lub angio-MR. Badanie angiograficzne z kontrastem jest nadal "złotym standardem", ale jest inwazyjne i niezalecane bez wyraźnych wskazań. Lokalne powikłania związane z wprowadzaniem cewnika ocenia się na ~5%, całkowita częstość powikłań neurologicznych wynosi ~1%, a trwałe deficyty neurologiczne ~0,5%. U niektórych pacjentów wątpliwych przypadkach stosuje się tradycyjną angiografię subtrakcyjną. Angio-TK pozwala wykryć tętniaki o rozmiarze 2–3 mm z czułością 77–97% i swoistością 87–100%. Można go stosować do kontroli po embolizacji wewnątrznaczyniowej, a także po częściowej klipsacji tętniaka. Angio-MR pozwala uzyskać projekcje niemożliwe do otrzymania w klasycznej angiografii, ale trwa dłużej i jest mniej przydatna w ciężkich stanach pacjentów.

Po badaniach radiologicznych lekarz ustala diagnozę, a następnie konsultuje z neurochirurgiem lub neuroradiologiem w celu podjęcia decyzji o leczeniu zabiegowym lub kontroli tętniaka. W przypadku pęknięcia tętniaka dochodzi do krwawienia podpajęczynówkowego, które można rozpoznać na podstawie wywiadu i badań obrazowych, takich jak angio-TK. W przypadku niewidocznego krwotoku występuje konieczność oceny płynu mózgowo-rdzeniowego.

Istnieją dwie metody leczenia tętniaków naczyń mózgowych: operacyjne założenie klipsa na szyję tętniaka (operacja z otwarciem czaszki) lub niewymagający otwarcia czaszki zabieg neuroradiologiczny – tak zwaną embolizację, czyli wypełnienie tętniaka sprężynkami (ang: ) przez cewnik, który wprowadza się przez tętnicę udową w pachwinie. O sposobie leczenia decyduje zespół lekarski wspólnie z chorym; w skład zespołu wchodzą neurochirurg i radiolog interwencyjny (zabiegowy). Wybierając jedną z dwóch wyżej opisanych metod postępowania, zespół lekarski bierze pod uwagę wiele czynników, takich jak położenie tętniaka, jego wielkość, kształt, szerokość szyi i przyległych naczyń oraz określa ryzyko zabiegowe.

Niezmiernie istotna w przebiegu choroby, rokowaniu, a także decyzji o planowanym leczeniu, jest wielkość tętniaka. Ryzyko pęknięcia tętniaka o średnicy do 10 mm szacuje się na 0–4% rocznie i jest odpowiednio większe w przypadku tętniaków o większych rozmiarach. Ponadto, należy pamiętać, że wymiar ich nie jest stały – tętniaki mogą się powiększać, stąd w przypadku podjęcia decyzji o nieleczeniu tętniaka zalecane jest okresowe wykonywanie badań obrazowych, aby ocenić jego wielkość.

Ryzyko pęknięcia tętniaków o wymiarze 10 mm i więcej wynosi 1% rocznie, a w przypadku tętniaków mniejszych jest niższe. Ostatnie doniesienia sugerują jednak, że tętniaki o średnicy do 10 mm pękają częściej niż pierwotnie przypuszczano. Doprowadziło to do zmiany podejścia do leczenia niepękniętych tętniaków wewnątrzczaszkowych – obecnie zaleca się ich leczenie gdy średnica przekracza 7 mm.

W przypadku leczenia chirurgicznego tętniaków, ryzyko powikłań okołooperacyjnych i pooperacyjnych wzrasta wraz z wielkością tętniaka i jest najmniejsze w przypadku tych do 5 mm (2,3%), dla tętniaków w granicach 6–15 mm ryzyko to wynosi 6,8%, natomiast największe jest w przypadku tętniaków 16–25 mm (14%).

Zaleceń co do leczenia niepękniętych tętniaków wewnątrzczaszkowych jest wiele. Niektóre dane wskazują, iż leczenie powinno się wdrażać w przypadku tętniaków niepękniętych o wymiarze ponad 10 mm, a także w przypadku tętniaków o wymiarze 7–9 mm u chorych młodych i w średnim wieku. Mniejsze powinny być poddawane okresowej kontroli angiograficznej.

Leczenie neurochirurgiczne (które przeprowadza neurochirurg) polega na wyłączeniu tętniaka z układu krążenia za pomocą klipsa naczyniowego, który umieszcza się na szyi tętniaka, przez co zamknięty zostaje dopływ krwi do tętniaka. Neurochirurg nacina skórę na głowie – w znieczuleniu ogólnym – następnie przecina kości czaszki wykonując kraniotomię, wypreparowuje tętniaka i zakłada metalowy klips. Operacja może trwać kilka godzin, a  długość hospitalizacji zależy od stanu chorego.

Leczenie wewnątrznaczyniowe (przeprowadza je neuroradiolog interwencyjny) polega na wyłączeniu tętniaka z układu krążenia za pomocą wypełnienia tętniaka specjalnymi sprężynkami (ang. – rodzaj specjalnej spirali platynowej). Do tętniaka mózgu dociera się za pomocą bardzo cienkich rurek nazywanych mikrocewnikami, które wprowadza się przez niewielkie nacięcie w pachwinie i następnie, wsuwające je poprzez naczynia krwionośne, doprowadza się je w pobliże tętniaka wewnątrz czaszki. Cały czas miejsce cewnika określane jest za pomocą specjalnego aparatu rentgenowskiego. Jest to metoda oparta na zaawansowanej technice, stworzona do małoinwazyjnego zamykania wad naczyniowych mózgu, w tym także tętniaków. Niekiedy w czasie zamykania (embolizacji) tętniaków niezbędne jest użycie specjalnych stentów (rodzaj drobno plecionej rurki z porami), które zapobiegają wydostaniu się sprężynek ze światła tętniaka. Przez porty w stencie wprowadza się następnie sprężynki do tętniaka. W szczególnych przypadkach używa się systemów zmieniających przepływ krwi (ang. ) w celu wyłączenia tętniaka z krążenia. W tych przypadkach konieczne jest przygotowanie chorego do zabiegu poprzez stosowanie odpowiednich leków. Czas trwania zabiegu może być krótki (kilkadziesiąt minut), ale może on także zająć do kilku godzin. Długość hospitalizacji zależy od powodzenia zabiegu i stanu klinicznego chorego, ale zwykle jest ona krótsza niż po klasycznym zabiegu neurochirurgicznym.

Ogromne znaczenie w przebiegu choroby, rokowaniu, a także w podejmowaniu decyzji o planowanym leczeniu, ma wielkość tętniaka, jego lokalizacja, obecność innych tętniaków mózgu.

Chirurgiczne zaklipsowanie lub wewnątrznaczyniowa embolizacja umożliwiają trwałe wyłączenie tętniaka z krążenia, co można uznać za wyleczenie. W przypadku, gdy tętniak nie jest całkowicie wypełniony sprężynkami podczas embolizacji, konieczna będzie kolejna procedura, aby całkowicie go wyłączyć z krążenia. Podczas zabiegu lekarz ocenia stopień wypełnienia tętniaka sprężynkami i w razie potrzeby informuje pacjenta o konieczności kolejnej embolizacji.

Leczenie operacyjne lub zabieg wewnątrznaczyniowy nie wymaga dodatkowej interwencji po wyłączeniu tętniaka z krążenia. Jeśli jednak decyduje się o dalszej obserwacji, regularne badania obrazowe są zalecane w celu monitorowania średnicy tętniaka.

Decyzja o kolejnych badaniach obrazowych jest podejmowana indywidualnie, zazwyczaj co 6-12 miesięcy. Pacjent jest pod opieką poradni neurochirurgicznej.

Aktualnie nie ma znanych sposobów zapobiegania powstawaniu tętniaka mózgu.