Zgodnie z klasyfikacją ICD-10, do grupy zaburzeń nerwicowych zalicza się różne schorzenia, takie jak zaburzenia lękowe, OCD, reakcję na ciężki stres, zaburzenia adaptacyjne, dysocjacyjne i somatyczne.

W powstawaniu zaburzeń nerwicowych istotne są czynniki psychologiczne, a ich przyczyny można analizować, kierując się modelem biopsychospołecznym. Warto brać pod uwagę czynniki biologiczne, środowiskowe, społeczne i kulturowe. To wszystko analizuje się indywidualnie dla danego pacjenta i konkretnego zaburzenia.

Leczenie zaburzeń nerwicowych powinno być kompleksowe, ale często psychoterapia i psychoedukacja są preferowanymi metodami terapii. Te działania mają na celu zmianę podejścia pacjenta do swoich problemów oraz poprawę jego funkcjonowania. Farmakoterapia może być również stosowana, zarówno jako leczenie uzupełniające, jak i podstawowe w długotrwałym leczeniu niektórych zaburzeń nerwicowych.

Lęki fobiczne wywołane są przez obiektywnie niegroźne czynniki lub sytuacje postrzegane jako zagrażające. Pacjent unika tych sytuacji, odczuwając dyskomfort, lęk i cierpienie. Agorafobia to silny lęk przed tłumem ludzi, miejscami publicznymi i sytuacjami, z których nie można się wycofać. Fobia społeczna to narastający lęk przed oceną i ośmieszeniem przed innymi.

Osoba cierpiąca na fobię społeczną może również doświadczać nieprzyjemnych objawów somatycznych. Niestety, osoby z fobią społeczną rzadko szukają profesjonalnej pomocy. Skuteczne leczenie obejmuje farmakoterapię i/lub psychoterapię. Fobię społeczną należy odróżniać od zwykłej nieśmiałości. Specyficzne postacie fobii to silny lęk w konkretnych sytuacjach, np. ailurofobia – lęk przed kotami.

Funkcjonowanie społeczne osoby z takimi fobiami zależy od możliwości unikania tych sytuacji. Terapia behawioralna może być skutecznym rozwiązaniem.

Zaburzenia lękowe dotyczące napadów lęku (epizodyczny lęk paniczny) polegają na nawracających atakach intensywnego lęku, które mogą być określone przez objawy wegetatywne, takie jak duszność, szybkie bicie serca czy ból w klatce piersiowej. Z kolei zaburzenia lękowe uogólnione objawiają się przewlekłym i nieodróżnialnym lękiem, który może prowadzić do objawów wegetatywnych i stać się przyczyną rozdrażnienia.

Zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane diagnozowane są w przypadku występowania zarówno objawów depresyjnych, jak i lękowych na podobnym poziomie nasilenia, z towarzyszącymi im objawami wegetatywnymi.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne polegają na pojawianiu się powtarzających się, stereotypowych myśli (obsesji) i/lub przymusowych czynności (kompulsji). Osoba dotknięta tym zaburzeniem próbuje stawiać opór tym myślom lub czynnościom, jednak zazwyczaj bez powodzenia. Pomimo własnego sprzeciwu, pojawiają się u niej „niechciane” myśli (obsesje) lub wykonuje ona przymusowo „niechciane” czynności (kompulsje).

Sama natura tych myśli i czynności jest zazwyczaj uciążliwa dla osoby cierpiącej na to zaburzenie. Obsesje mogą dotyczyć nieprzyjemnych, obscenicznych, bluźnierczych, agresywnych treści, tworząc czasem stałe, natrętne ciągi myślowe. Pacjent jednak traktuje je jako własne myśli. Kompulsywne czynności mogą być niechciane, ale osoba musi je wykonać w celu zmniejszenia narastającego wewnętrznego napięcia podczas próby ich powstrzymania. Mogą to być pojedyncze czynności (np. natrętne mycie rąk, wielokrotne sprawdzenie zamka, okna, wyłączenie gazu) lub też skomplikowane, składające się z wielu niezrozumiałych, powtarzających się czynności.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne mogą manifestować się zarówno poprzez przewagę obsesji, jak i kompulsji. Istnieje również forma tego zaburzenia, w której zarówno myśli, jak i czynności natrętne są równie intensywne, mówimy wtedy o tzw. myślach i czynnościach natrętnych mieszanym (zobacz: Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne).

Zaburzenia związane z silnym stresem wywołanym przez traumatyczne doświadczenia

Zaburzenia z tej kategorii diagnozuje się u jednostek, które tracą świadomą kontrolę nad swoją tożsamością, pamięcią, myśleniem, emocjami lub ciałem. Te problemy mają głębokie korzenie w czynnikach psychologicznych oraz stresie. Mogą one manifestować się poprzez dysocjacyjną amnezję, fugę, osłupienie, trans i opętanie, zaburzenia ruchu, drgawki, znieczulenia czy utratę czucia zmysłowego. Diagnoza tych zaburzeń wymaga precyzyjnego odróżnienia ich od innych problemów psychicznych i somatycznych.

Amnezja dysocjacyjna - polega na częściowej lub całkowitej utracie pamięci, zazwyczaj na skutek traumatycznych wydarzeń życiowych. Zaburzenia pamięci mogą dotyczyć tylko określonych obszarów życiowych powiązanych z danym zdarzeniem, pozostawiając pacjenta w stanie prawidłowego funkcjonowania w innych aspektach życia.

Fuga dysocjacyjna - pacjent podejmuje liczne działania, czasem bardzo złożone (np. podróże daleko od miejsca zamieszkania), których później nie pamięta, nie będąc świadomym, gdzie był i dlaczego.

Osłupienie dysocjacyjne - objawia się całkowitym odcięciem osoby od rzeczywistości, bez możliwości emocjonalnego czy werbalnego kontaktu z otoczeniem.

Trans i opętanie - obszar zaburzeń, w którym pacjent traci kontrolę nad myślami, ciałem i tożsamością, uważając je za kontrolowane przez siły zewnętrzne.

Dysocjacyjne zaburzenia ruchu - objawiają się zaburzeniami poruszania poszczególnymi częściami ciała, przypominając częściowy niedowład lub całkowitą porażkę.

Drgawki dysocjacyjne - przypominają drgawki padaczkowe, ale bez innych towarzyszących objawów, zachowując świadomość u pacjenta.

Dysocjacyjne znieczulenia i utrata czucia zmysłowego - zaburzenia czucia ciała, takie jak zaburzenia wzroku, słuchu, węchu, które nie mają podłoża organicznego.

Inne zaburzenia dysocjacyjne - na przykład zespół Gansera (trudności w wykonaniu prostych czynności lub odpowiedzi na proste pytania), osobowość mnoga (występowanie u danej osoby wielu osobowości z odrębną tożsamością i brakiem wspomnień między nimi podczas zmiany osobowości).

1. Pacjent zgłasza różnorodne dolegliwości somatyczne, które nie mają konkretnej podstawy chorobowej, ale związane są z czynnikami psychologicznymi, co chory często nie akceptuje jako przyczyn swojego cierpienia.

2. Zaburzenia somatyzacyjne - pacjent skarży się na liczne objawy z różnych układów i narządów, poddawany wielu badaniom diagnostycznym, których wyniki są zazwyczaj normy.

3. Zaburzenia hipochondryczne - pacjent utrzymuje przekonanie o ciężkiej chorobie somatycznej, mimo wykluczenia choroby przez lekarza, często zmieniając swoje "rozpoznania".

4. Zaburzenia autonomiczne pod postacią somatyczną - pacjent zgłasza dolegliwości związane z układami kontrolowanymi przez nerwowy układ autonomiczny, pomimo prawidłowych wyników badań diagnostycznych.

5. Uporczywe bóle psychogenne - przewlekłe silne bóle, nie związane z zaburzeniami somatycznymi, a głównie wywołane czynnikami psychologicznymi.

Do tej grupy można zaliczyć neurastenię oraz zespół depersonalizacji-derealizacji. Zaburzenie neurasteniczne charakteryzuje się skargami pacjenta na psychiczne zmęczenie, uczucie zmęczenia po wysiłku umysłowym lub fizycznym, a towarzyszą mu różne nieprzyjemne dolegliwości fizyczne, takie jak bóle głowy, zawroty głowy, bóle mięśniowe, jak również objawy psychiczne, takie jak drażliwość, zaburzenia snu i trudności z odprężeniem się.

Zespół depersonalizacji-derealizacji diagnozuje się, gdy pacjent ma wrażenie, że jego przeżycia, uczucia, myśli i pamięć nie należą do niego, albo gdy otaczające go obiekty i osoby wydają się nierealne, oderwane od rzeczywistości, odległe lub nawet sztuczne. Pacjent jest świadomy tych zmian. Objawy te mogą występować zarówno u osób zdrowych w pewnych sytuacjach, np. przy zmęczeniu, jak i u osób cierpiących na inne zaburzenia psychiczne, w tym nerwice.