Rak to abnormale tworzenie tkanek z jednej „chorej” komórki ciała. Rozrasta się ona przez niekontrolowane podziały komórek, które są jednocześnie zaburzone w procesie różnicowania komórek. Proces ten, nazywany nowotworzeniem, to karcynogeneza.

Organizm traci kontrolę nad namnażaniem się komórek w wyniku mutacji różnych genów, które kodują białka istotne dla cyklu komórkowego. Takie geny to protoonkogeny i antyonkogeny.

Część nowotworów rozwijających się u ludzi ma podłoże dziedziczne – stanowią one około 5–10% wszystkich nowotworów. Nowotwory rozwijają się tylko w tkankach, gdzie komórki są zdolne do podziału. Nie rozwijają się z komórek nerwowych (neuronów) i mięśnia sercowego (kardiomiocytów), ponieważ te komórki straciły zdolność do namnażania się.

W literaturze medycznej stosuje się także dwa określenia związane bezpośrednio z procesem rozwoju nowotworu lub transformacją zmiany niezłośliwej w nowotwór.

Zmianą przednowotworową określamy zmianę, która zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego (nowotwór częściej rozwija się z takiej zmiany). Przykładem takich zmian są polipy gruczolakowe jelita grubego, które mogą prowadzić do powstania raka jelita grubego.

Polip to guzowate tworzenie wyrastające z błony śluzowej. Polipy są makroskopowym określeniem, co oznacza, że zmiana przybiera postać polipa, ale nie precyzuje, jakiego rodzaju jest to zmiana. Polipy mogą występować w różnych częściach ciała i zazwyczaj są łagodnymi nowotworami, chociaż mogą rozwijać się z nich nowotwory złośliwe.

Stan przednowotworowy to schorzenie związane z podwyższonym ryzykiem rozwinięcia nowotworu złośliwego. Osoby, u których zdiagnozowano takie schorzenie, powinny być systematycznie monitorowane przez lekarza i poddawane odpowiednim badaniom diagnostycznym, co umożliwi wczesne wykrycie zmian przednowotworowych lub już istniejących nowotworów oraz skuteczne leczenie. Przykładem stanu przednowotworowego jest wrzodziejące zapalenie jelita grubego, które niesie ze sobą wzmożone ryzyko rozwoju raka jelita grubego.

Polipy jelita grubego to zmiany wykrywane podczas badań endoskopowych (kolonoskopii lub rektoskopii), wykonywanych z różnych przyczyn. Usuwa się je podczas takiej procedury, a następnie przeprowadza się badanie histopatologiczne, aby określić charakter zmiany (łagodny lub złośliwy guz) i ustalić dalsze postępowanie lecznicze. Najczęściej pod pojęciem polipa jelita grubego rozumie się łagodne nowotwory błony śluzowej tego odcinka przewodu pokarmowego, czyli polipy gruczolakowe – które są zmianami przednowotworowymi. Ze względu na związek z ryzykiem raka jelita grubego, polipy te powinno się usuwać (poprzez polipektomię), zapobiegając w ten sposób rozwojowi nowotworu.

Nowotwory mogą być podzielone na benignne (niezłośliwe) i złośliwe (często określane jako "raki"). Nowotwory benignne są bardziej powszechne niż złośliwe. Im bardziej nowotwór jest podobny do prawidłowej tkanki, tym mniej jest złośliwy.

Nowotwory złośliwe można podzielić na kilka dużych grup, w zależności od pochodzenia pierwszej komórki. Istnieją także nowotwory germinalne, nowotwory układu nerwowego oraz nowotwory złośliwe z przerzutami.

Nowotwory złośliwe charakteryzują się naciekaniem okolicznych tkanek i zdolnością do tworzenia przerzutów. Przerzuty mogą pojawić się w węzłach chłonnych, płucach, wątrobie i kościach.

Nowotwory złośliwe mogą rozprzestrzeniać się drogą naczyń chłonnych, krwionośnych lub płynu mózgowo-rdzeniowego. Istnieją także inne cechy nowotworów złośliwych, takie jak szybki wzrost, brak torebki guza oraz duża zdolność tworzenia nowych naczyń krwionośnych.

Nowotwory łagodne charakteryzują się ostro odgraniczonym guzem, rozprężającym typem wzrostu, obecnością torebki i brakiem zdolności do przerzutów.

Nowotwory miejscowo złośliwe posiadają cechy nowotworów złośliwych, ale nie tworzą przerzutów ani nie naciekają otaczających tkanek. Przykładem takiego guza jest rak podstawnokomórkowy skóry.

Możliwe jest wykrycie nowotworów złośliwych na wczesnym etapie, co umożliwia całkowite wyleczenie chorych. Leczenie nowotworów złośliwych obejmuje chemioterapię, radioterapię czy leczenie chirurgiczne.

Nowotwory złośliwe na wczesnym etapie rozwoju, bez cech naciekania i przerzutów, mogą być całkowicie wyleczone. Jest to bardzo wczesny etap rozwoju raka, który jest całkowicie wyleczalny.

Badanie cytologii ginekologicznej umożliwia wykrycie zmian w nabłonku szyjki macicy na wczesnym etapie. Wczesna diagnostyka jest kluczowa w zapobieganiu dalszemu rozwojowi raka.

Terminologia dotycząca zmian nabłonkowych szyjki macicy została zastąpiona nazwami typu CIN lub SIL. Dzięki regularnym badaniom cytologicznym można uniknąć zaawansowanego raka.

Rocznie w Polsce diagnozuje się około 170 tys. przypadków nowotworów złośliwych, a ponad 100 tys. osób umiera z ich powodu. Obecnie ponad 1,17 mln Polaków żyje z chorobą nowotworową. Nowotwory złośliwe są drugą najczęstszą przyczyną zgonu w Polsce (po chorobach serca), odpowiadając za około jedną czwartą wszystkich zgonów.

U mężczyzn najwięcej nowych zachorowań odnotowuje się między 55. a 79. rokiem życia. Natomiast u kobiet najwięcej przypadków choroby przypada na grupę wiekową 50–74 lata. W wieku 20–59 lat kobiety częściej chorują niż mężczyźni. Najwięcej zgonów z powodu nowotworów przypada na siódme i ósme dziesięciolecie życia.

Według raportu Nowotwory złośliwe w Polsce w 2019 roku, najczęściej diagnozowanymi nowotworami u kobiet w Polsce są rak piersi, płuc i jelita grubego. Największą przyczyną zgonów Polek jest rak płuc, który często jest wykrywany w zaawansowanym stadium, co zmniejsza szansę na wyleczenie. Natomiast u mężczyzn najczęstszym nowotworem jest rak gruczołu krokowego, na drugim miejscu znajduje się rak płuc, a na trzecim rak jelita grubego.