Borelioza, inaczej znana jako borelioza z Lyme lub krętkowica kleszczowa, to choroba odzwierzęca wywoływana przez krętki z rodzaju Borrelia, przenosząca się na człowieka za pośrednictwem kleszczy z rodzaju Ixodes.

Nazwa choroby pochodzi od miejscowości New Lyme i Old Lyme w Connecticut, gdzie po raz pierwszy opisano jej przypadki w 1977 roku. Rozpoznanie boreliozy stało się możliwe po odkryciu bakterii Borrelia burgdorferi przez Williego Burgdorfera w 1982 roku.

Krętki przenoszone są do skóry żywiciela wraz z wydzieliną kleszcza żerującego. Im dłużej kleszcz żeruje, tym większe ryzyko infekcji. Krętki przemieszczają się z krwią i limfą do różnych organów. Istnieje teoretyczna możliwość zakażenia krętkami z krwi matki do płodu przez łożysko, jednak do tej pory nie odnotowano wiarygodnego przypadku boreliozy wrodzonej. Przeniesienie zakażenia poprzez karmienie piersią lub spożycie krętków również nie zostało potwierdzone.

Nie ma możliwości zarażenia się boreliozą poprzez bezpośredni kontakt z chorym człowiekiem lub zakażonym zwierzęciem, a także przez przetoczenie preparatów krwi lub kontakt seksualny. Kleszcze są wektorem boreliozy i żerują na różnych gatunkach kręgowców, takich jak ptaki, gady i ssaki. Głównym rezerwuarem krętek są drobne gryzonie i zwierzęta płowe. Cykl życiowy kleszcza trwa od 2 do 3 lat i obejmuje 4 stadia rozwojowe. Każde przeobrażenie i składanie jaj wymaga od kleszcza przyswojenia krwi. Zakażenie kleszczy krętkami z rodzaju Borrelia najczęściej ma miejsce, gdy kleszcze żerują na żywicielach wiosną i latem.

W naszym klimacie kleszcze zamieszkują tereny przy skrajach lasów liściastych i mieszanych. Warunkiem zakażenia chorobotwórczymi drobnoustrojami jest obecność tych patogenów w organizmie kleszcza. Szacuje się, że kilkanaście procent kleszczy może być zakażonych krętkami. Większość zakażeń jest niszczona przez mechanizmy obronne organizmu człowieka i przeważnie przebiega bezobjawowo. W Polsce przeciwciała przeciwko krętkom mogą być obecne u zdrowych osób, które przeszły chorobę.

W Ameryce Północnej boreliozę spowodowana jest przez , która charakteryzuje się objawami dotyczącymi stawów. W Europie i Azji za boreliozę odpowiedzialne są przynajmniej 5 gatunków krętków z rodzaju , co sprawia, że kliniczny obraz choroby jest bardziej zróżnicowany. W Polsce najczęściej spotykane są krętki: i . Najwięcej przypadków zgłaszanych jest z Polski północno-wschodniej, głównie z województw podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Większość zachorowań na boreliozę w północno-wschodniej Polsce jest spowodowana przez krętki .

W Polsce w 2022 roku odnotowano wzrost liczby zachorowań na boreliozę w porównaniu z rokiem poprzednim - ogółem zarejestrowano 17,4 tys. przypadków, co oznacza wzrost o 38,9% w porównaniu z rokiem 2021, ale jest to o 15,8% mniej niż w 2019 roku.

Wskaźnik zachorowalności na boreliozę na 100 tys. mieszkańców wyniósł 45,9 przypadku (wzrost o 13,0) i był największy w województwach: podlaskim (81,2 na 100 tys. ludności), małopolskim (79,8) i lubelskim (76,8). Natomiast był najniższy, po raz kolejny, w województwach łódzkim (22,6) i wielkopolskim (25,1).

Borelioza to choroba wieloukładowa z elementami autoimmunizacji, która może powodować objawy z różnych narządów i tkanek, takich jak skóra, serce, stawy i układ nerwowy. Charakterystyczne objawy boreliozy obejmują rumień wędrujący, porażenie nerwu twarzowego, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, blokady serca, przewlekłe zapalenie stawów i zespoły bólowe korzeniowe. Niecharakterystyczne objawy boreliozy mogą obejmować osłabienie, zmęczenie, zaburzenia pamięci, zaburzenia snu i trudności z koncentracją.

Borelioza występuje zazwyczaj w różnych fazach, które manifestują się różnymi objawami klinicznymi, takimi jak rumień wędrujący, gorączka, osłabienie, bóle mięśniowe, bóle głowy, zapalenie stawów, objawy sercowe oraz objawy neurologiczne. Najczęstszym pierwszym objawem boreliozy jest rumień wędrujący. Pojawia się on w ciągu 3-30 dni od wniknięcia krętka i może towarzyszyć mu osłabienie, gorączka i powiększenie węzłów chłonnych. W przypadku braku rumienia wędrującego, można również zachorować na boreliozę, dlatego konieczne jest rozważenie innych objawów i podjęcie odpowiedniego leczenia.

Boreliozę diagnozuje się na podstawie symptomów klinicznych - samodzielnie lub w połączeniu z pozytywnymi wynikami badań serologicznych w poszukiwaniu specyficznych przeciwciał.

Według międzynarodowych kryteriów amerykańskiego CDC (Centers of Disease Control, Centra Kontroli i Zapobiegania Chorób), wczesne rozpoznanie boreliozy u pacjenta przebywającego w obszarze endemicznym dla tej choroby może być ustalone na podstawie obecności tylko rumienia wędrującego, ponieważ podczas pojawiania się tego rumienia wyniki badań serologicznych mogą nadal być ujemne. W późniejszych stadiach boreliozy do postawienia diagnozy konieczne są typowe objawy kliniczne związane z rozprzestrzenianiem się krętków, wraz z laboratoryjnym (serologicznym) potwierdzeniem zakażenia. Pozytywny wynik hodowli jest pewnym dowodem obecności boreliozy, jednak z trudnością udaje się izolować krętki z zmian towarzyszących boreliozie, z wyjątkiem rumienia wędrującego.

Badania serologiczne przeprowadzane w diagnostyce boreliozy są dwuetapowe. W pierwszej kolejności przeprowadza się test przesiewowy ELISA w celu wykrycia specyficznych przeciwciał w surowicy krwi. Wynik ujemny oznacza, że czynna borelioza jest mało prawdopodobna i nie wymaga potwierdzenia testem na drugim etapie. Pozytywny lub niejednoznaczny wynik należy zweryfikować testem immunoblot, takim jak Western Blot lub multiplex. Ujemny wynik testu potwierdzenia, nawet przy dużym stężeniu przeciwciał w teście przesiewowym ELISA, wyklucza boreliozę. Pozytywny wynik można uznać za potwierdzający.

Podobnie należy traktować izolowany pozytywny wynik jedynie w przypadku klasy IgM (bez dodatnich IgG). Jeśli utrzymuje się przez ponad miesiąc, z dużym prawdopodobieństwem jest to fałszywie dodatni wynik, ponieważ pacjenci z boreliozą powinni wytworzyć specyficzne przeciwciała klasy IgG w ciągu kilku tygodni.

Przeciwciała klasy IgG mogą być obecne u niektórych osób przez miesiące i lata po skutecznym leczeniu boreliozy. Dlatego kontrola poziomu specyficznych przeciwciał po zakończeniu antybiotykoterapii, oraz ich późniejsze okresowe badanie nie jest uzasadnione. Testów serologicznych w kierunku boreliozy nie należy wykonywać u osób zdrowych, które samodzielnie pokonały chorobę. Pozytywne wyniki testów serologicznych u około kilkunastu procent całkowicie zdrowej populacji w Polsce. Wykrycie u osoby bezobjawowej boreliozy potwierdza jedynie kontakt z krętkami w przeszłości, co jest częste w populacji polskiej i nie uzasadnia leczenia. Warto pamiętać, że taki pacjent nie będzie miał korzyści z antybiotykoterapii, a jednocześnie będzie narażony na ryzyko działań niepożądanych tych leków.

Rolę pomocniczą w diagnozie neuroboreliozy odgrywa porównanie stężenia specyficznych przeciwciał przeciwko w osoczu krwi z ich stężeniem w płynie mózgowo-rdzeniowym. Jeśli poziom przeciwciał w płynie mózgowo-rdzeniowym jest wyższy, sugeruje to wewnątrzoponową produkcję specyficznych przeciwciał, czyli infekcję ośrodkowego układu nerwowego.

Do badań, których zastosowanie jest odradzane, należy między innymi popularny test LTT (transformacja limfocytów, ). Jest to test oceniający reakcję limfocytów na antygeny krętków . Jego celem jest określenie, czy układ odpornościowy miał kontakt z krętkami z rodzaju . Potwierdzenie takiego kontaktu następuje, gdy limfocyty pobrane od pacjenta wbudują znacznik izotopowy, co interpretowane jest jako pozytywny wynik badania. Testu LTT nie zweryfikowano do tej pory i oficjalnie nie jest rekomendowany w diagnostyce boreliozy.

Istnieje wiele niezweryfikowanych metod, takich jak ocena liczby limfocytów CD57, poszukiwanie krętków w kleszczach, poszukiwanie form „cyst”, form L w tkankach, badania VCS (Visual Contrast Sensitivity), biorezonans, kanały energetyczne.

Trzeba wiedzieć, że popularne wśród pacjentów badanie kleszcza metodą PCR w celu wykrycia DNA krętków z rodzaju identyfikuje materiał genetyczny, ale nie pozwala odróżnić aktywnej, zaraźliwej infekcji od obecności DNA martwych drobnoustrojów. W diagnostyce boreliozy stosuje się metody PCR rzadko. Czasami jest on wykorzystywany do badania płynu stawowego, płynu mózgowo-rdzeniowego lub nawet wycinka skóry pacjenta.

Podejmowanie decyzji klinicznych na podstawie wyników uzyskanych za pomocą metod diagnostycznych, których nie zaleca się i nie zweryfikowano, jest ryzykowne zarówno dla pacjenta, jak i lekarza.

Podstawowym celem leczenia boreliozy jest wyeliminowanie infekcji krętkami poprzez stosowanie antybiotyków. Dodatkowo, można zastosować leczenie objawowe w celu złagodzenia dolegliwości towarzyszących.

W przypadku wczesnej boreliozy zaleca się stosowanie doksycykliny przez określony okres czasu, zależny od postaci choroby. Leczenie doksycykliną ma swoje zalety, ale również ograniczenia - nie zaleca się jej stosowania w ciąży, laktacji ani u dzieci poniżej 8 lat. W przypadku zapalenia stawów w boreliozie, można skutecznie leczyć antybiotykami podawanymi doustnie bądź dożylnie, ale leczenie nie powinno trwać dłużej niż 28 dni

. Należy pamiętać, że długotrwałe leczenie boreliozy antybiotykami oraz stosowanie kilku antybiotyków nie posiada uzasadnienia naukowego i zalecany maksymalny czas terapii to 28 dni. Powrót do zdrowia może zajmować od kilku tygodni do kilku miesięcy po zakończeniu leczenia antybiotykami.

Większość chorych na boreliozę może być wyleczona za pomocą antybiotyków. Pomimo pojawienia się subiektywnych objawów, takich jak ból głowy, ból mięśniowo-szkieletowy, ból stawów, senność, zaburzenia poznawcze czy przewlekłe zmęczenie, które utrzymują się po zakończeniu leczenia antybiotykiem przez kilka tygodni lub miesięcy, nie jest to dowód obecności żywych krętków w organizmie. Podobnie może być w przypadku krztuśca. Po skutecznym leczeniu antybiotykiem, które eliminuje pałeczki krztuśca Bordetella pertussis z układu oddechowego, pacjenci mogą nadal kaszleć przez wiele tygodni ze względu na uszkodzenie dróg oddechowych przez toksyny wydzielane przez bakterie. Zabicie bakterii nie oznacza natychmiastowego powrotu do pełni zdrowia.

Należy jak najszybciej usunąć kleszcza, najlepiej za pomocą pęsety, uchwycając go za główkę blisko skóry i usuwając jednostajnym ruchem pionowym. Następnie należy oczyścić i zdezynfekować miejsce ukąszenia, obserwując je przez następny miesiąc. W przypadku pojawienia się objawów lub silnych obaw związanych z ukąszeniem, warto skonsultować się z lekarzem. Jeśli pojawi się rumień wędrujący lub inne objawy sugerujące boreliozę, należy natychmiast udać się do lekarza, starając się uprzednio zrobić zdjęcie zmiany skórnej.

Jeśli podejrzewasz boreliozę, koniecznie skonsultuj się z lekarzem rodzinnym, który oceni objawy i zleci odpowiednie badania. W przypadku rumienia wędrującego, diagnostyka nie jest konieczna, a lekarz będzie mógł od razu przepisać antybiotyk. Nie czekaj z wizytą u lekarza, udaj się natychmiast po zauważeniu rumienia!

W przypadku poważnych objawów, takich jak silny ból głowy, zaburzenia świadomości, gorączka czy porażenie nerwów czaszkowych, które mogą towarzyszyć neuroboreliozie, konieczna jest natychmiastowa interwencja medyczna. W takich sytuacjach zadzwoń po karetkę pogotowia lub udaj się na SOR, w zależności od stanu pacjenta. Osoby te są leczone na oddziałach neurologicznych. Jeśli występują objawy boreliozy ocznej, konieczna jest konsultacja u okulisty.

Osoby cierpiące na zapalenie stawów lub nawroty zapalenia stawów mogą zostać skierowane do lekarza chorób zakaźnych lub reumatologa, jeśli taka interwencja będzie konieczna.