Prawidłowo działający zmysł węchu odgrywa istotną rolę u człowieka informując o potencjalnie niebezpiecznych substancjach, jak dym czy trujący gaz, oraz ułatwiając ich lokalizację. Pomaga w wyborze odpowiednich produktów spożywczych (świeżość, jakość), uczestniczy w procesie wydzielania śliny i soku żołądkowego. Jest kluczowy dla doświadczeń, emocji oraz zachowań seksualnych. Wpływa na kontrolę higieny osobistej. Pełni także istotną rolę w percepcji smaków.

Osłabienie węchu, czyli hiposmia, całkowity brak węchu, czyli anosmia, a także występowanie nieprawidłowych percepcji zapachowych, czyli parosmia, to typowe zaburzenia węchu. Natomiast doświadczanie szczególnie nieprzyjemnych i odpychających zapachów nazywa się kakosomia.

Istnieje wiele różnych przyczyn zaburzeń węchu, co wynika z złożonej drogi nerwowej od receptorów węchowych do obszarów korowych w mózgu odpowiedzialnych za analizę zapachów. Receptory zapachowe znajdują się w błonie śluzowej przewodów nosowych. Należy pamiętać, że neurony receptorowe mają ograniczony okres życia, średnio 30 dni, co oznacza, że terapie zaburzające podziały komórkowe mogą zakłócić funkcjonowanie receptorów węchowych, ale w niektórych warunkach możliwa jest regeneracja receptorów. Włókna nerwowe wychodzące z receptorów przechodzą przez blaszkę dziurkowaną kości sitowej, docierając do mózgu, gdzie tworzą opuszkę węchową. Szlak węchowy kończy się w korze płata skroniowego.

Rozpoznawanie zapachów może być zaburzone przez:

• zamknięcie przewodów nosowych, co utrudnia dostęp substancji lotnych do receptorów
• uszkodzenie receptorów węchowych lub nerwu węchowego
• patologiczne procesy zachodzące w mózgu.

Najczęstszymi przyczynami problemów z węchem są różne schorzenia laryngologiczne. Brak węchu może być spowodowany przez infekcje górnych dróg oddechowych, zakażenia alergiczne błony śluzowej nosa, a także obecność polipów, guzów nosa i gardła.

Zaburzenia węchu i smaku są powszechne w przebiegu i po COVID-19. Wiele osób ma problemy z węchem i smakiem po przebyciu infekcji.

Pod względem przyczyn neurologicznych, najczęściej zaburzenia węchu występują w wyniku urazów głowy, które mogą uszkodzić delikatne nerwy lub sam nerw węchowy oraz obszary mózgu odpowiedzialne za odczuwanie zapachów. Wypadki drogowe stanowią częste źródło tego rodzaju urazów, a utratę węchu obserwuje się u około 10–20% poszkodowanych.

Narażenie na toksyczne substancje, kurz czy dym tytoniowy również wpływa na osłabienie węchu. Starzenie się organizmu również może przyczynić się do zmniejszenia wrażliwości na zapachy. Jest to szczególnie ważne u osób starszych, gdyż wpływa to na chęć jedzenia oraz stan odżywienia i odporność.

Choroby ogólnoustrojowe, takie jak cukrzyca, marskość wątroby czy niedoczynność tarczycy, również mogą mieć wpływ na utratę węchu. Zaburzenia węchu mogą być sygnałem wczesnego stadium chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Parkinsona.

Osoby z depresją mogą również doświadczać zaburzeń węchu, podobnie jak pacjenci z schizofrenią, u których mogą pojawić się omamy węchowe. Napady padaczkowe mogą również wpływać na odczuwanie zapachów.

Warto zauważyć, że nieprawidłowe odczuwanie zapachów może być objawem różnych schorzeń neurologicznych, w tym choroby Alzheimera. W przypadku zaburzeń węchu zawsze warto zwrócić się o pomoc do specjalisty i przeprowadzić odpowiednie badania diagnostyczne.

Zaburzenia węchu po infekcjach górnych dróg oddechowych nie powinny martwić, zwłaszcza gdy stopniowo się zmniejszają. Jeśli jednak utrzymują się przez dłuższy czas, warto skonsultować się z lekarzem rodzinnym.

W przypadku nagłego zmniejszenia wyczucia zapachów bez wyraźnych objawów infekcji lub braku poprawy po przebyciu infekcji, najlepiej skonsultować się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej. Jednostronne zaburzenia węchu, nagłe i krótkotrwałe napady, zwłaszcza jeśli towarzyszą im inne objawy jak bóle głowy, nudności czy wymioty, również wymagają konsultacji lekarskiej.

W praktyce medycznej testy identyfikacji zapachów są użyteczne do diagnozowania zaburzeń węchu. Pacjentowi podaje się substancje zapachowe do wąchania, a następnie musi je zidentyfikować. Badanie wykonuje się przy zamkniętych oczach, a odczucie zapachu bez możliwości jego nazwania wyklucza anosmię. Lekarz zbiera również szczegółowy wywiad od pacjenta, aby ustalić ewentualne przyczyny zaburzeń węchu.

Jeśli podejrzewa się problemy laryngologiczne, konieczne jest badanie otolaryngologiczne i ewentualne skierowanie na dodatkowe badania. W przypadku urazu czaszkowo-mózgowego zaleca się wykonanie rezonansu magnetycznego głowy. Badanie to pozwala na wykrycie ewentualnych zmian w mózgu.

Lekarz także analizuje choroby współistniejące, przyjmowane leki oraz podejrzewane związki między zaburzeniami węchu a innymi schorzeniami. Jeśli istnieje podejrzenie o napad padaczkowy jako przyczynę problemów z węchem, konieczne jest przeprowadzenie dodatkowych badań, takich jak EEG.

Rokowanie w utracie węchu zależy od przyczyny, która spowodowała ten problem oraz od możliwości jego leczenia farmakologicznego lub usunięcia.

Osobom z zaburzeniami węchu po infekcji wirusowej dróg oddechowych może pomóc trening węchowy. Wpływa on korzystnie na przywrócenie prawidłowej funkcji węchu u osób z utrzymującymi się objawami.

Trening węchu zwykle polega na głębokim wąchaniu co najmniej czterech różnych zapachów przez 10 sekund, dwa razy dziennie przez co najmniej 12 tygodni (optymalnie 24-36 tygodni). Wybierane zapachy są intensywne i różnorodne, na przykład kwiatowe (na przykład róża), owocowe (na przykład cytryna). Pacjenci mogą samodzielnie wykonywać trening węchowy w domu, przy użyciu gotowych "zestawów do treningu węchowego" lub olejków eterycznych.

Warto zauważyć, że odczuwanie smaku jedzenia jest ściśle powiązane z jego zapachem, dlatego osoby z zaburzeniami węchu mogą doświadczać wyraźnych problemów ze smakiem, pomimo braku zmian chorobowych w strukturach odpowiedzialnych za odczuwanie smaku.