Odleżyna to owrzodzenie skóry spowodowane długotrwałym uciskiem lub tarcie, często występujące u osób leżących przez długi czas. Najczęstsze miejsca pojawienia się odleżyn to kość krzyżowa, pośladki i pięty u pacjentów unieruchomionych, ale mogą także występować w innych miejscach, takich jak łokcie, kolana i kostki. Odleżyna może również pojawić się pod opatrunkiem gipsowym, szczególnie u dzieci rozwijają się one bardzo szybko. Proces chorobowy polega na martwicy skóry i tkanek leżących głębiej.

Ryzyko pojawienia się odleżyn jest większe u pacjentów z zaburzeniami czucia i ruchomości, niskim ciśnieniem tętniczym, nietrzymaniem moczu i stolca, a także przy złamaniach i zaburzeniach odżywienia.

U rannych pacjentów przebywających w domu lub placówce opiekuńczo-leczniczej, odleżyny są szczególnie powszechne - występują u 7-23% przypadków, na oddziałach neurologicznych - u 12%, na oddziałach rehabilitacyjnych - u 6%, a wśród chorych na zaawansowaną chorobę nowotworową - u 14-25%.

Odleżyny można podzielić na stopnie w zależności od zaawansowania zmian. Im wyższy stopień, tym większe uszkodzenie tkanek i trudniejsze leczenie.

Podział kliniczny odleżyn:

1. stopień I: reaktywne przekrwienie i zaczerwienienie skóry, po uciśnięciu palcem skóra blednie, mikrokrążenie jest nieuszkodzone.
2. stopień II: rumień utrzymujący się po ustaniu ucisku wskazuje na uszkodzenie mikrokrążenia, zapalenie i obrzęk tkanek. Mogą pojawić się uszkodzenia naskórka i pęcherze.
3. stopień III: uszkodzenie pełnej grubości skóry do granicy z tkanką podskórną. Dno rany wypełnione czerwoną ziarniną lub żółtymi masami rozpadających się tkanek.
4. stopień IV: uszkodzenie obejmuje tkankę podskórną do granicy z powięzią. Dno rany może być pokryte brunatnoczarną martwicą.
5. stopień V: zaawansowana martwica przekracza powięź i obejmuje mięśnie, ścięgna, stawy i kości. W ranie mogą występować rozpadające się masy tkanek i czarnobrunatna martwica.

Odleżyny, podobnie jak inne rany, mogą ulegać wtórnym zakażeniom bakteryjnym, co objawia się zielonożółtą ropną wydzieliną, z towarzyszącym zaczerwienieniem wokół rany i niekiedy przykrym zapachem.

Jeżeli rumień w miejscach ucisku u pacjenta leżącego/unieruchomionego nie blednie po ucisku, należy podjąć profilaktyczne działania. Należy zmieniać pozycję pacjenta co 2 godziny lub nawet częściej, masować obszary ucisku podczas zmiany pozycji oraz stosować specjalne materace przeciwodleżynowe. Materace te składają się z oddzielnych sekcji, które automatycznie wypełniają się powietrzem, eliminując stały ucisk na skórę pacjenta. NFZ dofinansowuje materace i poduszki przeciwodleżynowe dla pacjentów leżących, którzy spełniają kryteria profilaktyki. W przypadku powstania owrzodzenia konieczna jest konsultacja lekarska i odpowiednie leczenie. Pojawienie się bólu wokół rany w towarzystwie gorączki i dreszczy może wskazywać na zapalenie tkanki podskórnej i wymaga pilnej konsultacji medycznej.

Diagnoza odleżyny jest ustalana na podstawie badania medycznego. Zazwyczaj wystarcza ocena kliniczna. W sytuacji podejrzenia zakażenia bakteryjnego konieczne jest pobranie wymazu z rany. Wystąpienie powikłań w postaci zapaleń kości i szpiku może wymagać dodatkowych badań.

Leczenie odleżyn jest często trudne i długotrwałe, dlatego należy bardzo dokładnie stosować zalecenia lekarza dotyczące pielęgnacji i higieny odleżyny oraz jej otoczenia. Obecnie dostępne są różne gotowe opatrunki, które zostały stworzone do leczenia odleżyn, a każdy z nich ma swoje właściwości i określone działanie, co sprawia, że są skuteczne w leczeniu odleżyn o określonym stopniu zaawansowania.

Leczenie odleżyn zależy od stopnia zaawansowania:

• Stopień I – należy bezzwłocznie odciążyć uciskane miejsce, dbać o odpowiednią higienę skóry oraz obserwować zmiany. W tym przypadku zaleca się stosowanie cienkich, elastycznych, przeźroczystych opatrunków poliuretanowych, które chronią skórę przed uciskiem poprzez zmniejszenie tarcia. Zapewniają one parowanie z powierzchni skóry, jednocześnie nie przepuszczając wody i zanieczyszczeń z zewnątrz, mogą pozostać na miejscu nawet do 10 dni.
• Stopień II – oprócz natychmiastowego odciążenia miejsca obrażenia zaleca się okrycie odleżyny bardzo cienkim opatrunkiem hydrokoloidowym, który absorbuje wydzielinę, może długo pozostać na odleżynie i tworzy wilgotne środowisko wspierające procesy gojenia.
• Stopień III – usuwanie martwicy jest konieczne przy leczeniu odleżyny tego stopnia. Gdy nie ma wyraźnego odgraniczenia odległych tkanki, początkowo stosuje się opatrunki hydrokoloidowe lub hydrożelowe, a następnie dokonuje się oczyszczenia chirurgicznego.
• Odleżyny stopnia IV i V leczy się zazwyczaj operacyjnie. Leczenie nieoperacyjne przeprowadza się, jeśli pacjent nie jest kandydatem do operacji, oraz jako przygotowanie do procedury operacyjnej – do momentu, gdy owrzodzenie zostanie pokryte ziarniną (tkanką powstającą w procesie gojenia).

Wyleczenie odleżyny jest możliwe, szczególnie w stopniach I i II, jeśli ustał ucisk. Powikłaniem odleżyn, zwłaszcza stopni III i IV, jest zapalenie szpiku i kości, które może prowadzić do sepsy i wysokiego ryzyka zgonu.

Po zaleczeniu odleżyny zaleca się wprowadzenie działań profilaktyczno-leczniczych, zapobiegających pojawieniu się nowych owrzodzeń. Należy tu uwzględnić stosowanie odpowiednich materacy przeciwodleżynowych, częstą zmianę pozycji, właściwą pielęgnację skóry oraz leczenie chorób podstawowych, co stanowi istotny element zapobiegający powstawaniu odleżyn.

Profilaktyka obejmuje szereg działań mających na celu zmniejszenie ryzyka powstania odleżyn. Konieczne jest dalsze stosowanie metod profilaktyki po powstaniu rany.

Postępowanie ogólne obejmuje dbałość o stan ogólny i stan odżywienia pacjenta, edukację oraz zwiększanie aktywności chorego, regularną zmianę pozycji u chorych niesamodzielnych, stosowanie delikatnej bawełnianej bielizny oraz materaców i poduszek przeciwodleżynowych.

Warto stosować materace zmiennociśnieniowe, które polepszają ukrwienie obszarów skóry niestykających się z materacem. Również poduszki przeciwodleżynowe są przydatne, zmieniając ciśnienie za pomocą kompresora lub ręcznej pompki.