Półpasiec, inaczej reaktywacja wirusa Varicella Zoster, jest chorobą zaraźliwą dla otoczenia. Choroba może wystąpić u osób, które przechodziły ospę wietrzną, niezależnie od tego, czy przebieg tej choroby był łagodny czy ciężki.

Objawem półpaśca są zmiany skórne wzdłuż nerwów międzyżebrowych, po jednej stronie tułowia.

Półpasiec manifestuje się , charakterystycznie umiejscowionych na obszarach skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy zwanych dermatomami. Ponieważ zmiany występują po jednej stronie i zazwyczaj nie przekraczają linii środkowej ciała, a najczęstszą lokalizacją półpaśca są nerwy międzyżebrowe – stad pochodzi nazwa choroby „pół-pasiec”. Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić sygnały ostrzegawcze, takie jak ból w obszarze jednego dermatomu (czyli obszaru, na którym później pojawią się zmiany skórne) – ciągły lub przerywany, częsty lub sporadyczny, piekący, kłujący, pulsujący, czasem wywołany głównie przez dotyk. Nieprzyjemne uczucia w tej okolicy mogą przybrać postać świądu skóry lub uczucia mrowienia i innych parestezji (nieprzyjemnych wrażeń, takich jak pieczenie, drętwienie, kłucie). Ból i parestezje występują w ciągu dnia i nocy i zazwyczaj pojawiają się 3–4 dni przed wykwitami skórnymi. Czasami utrzymują się przez ponad tydzień po ustąpieniu zmian skórnych. Ponadto może wystąpić gorączka lub stan podgorączkowy, złe samopoczucie, ból głowy.

Półpasiec - jak wygląda wysypka i ile trwa?

Półpasiec charakteryzuje się przeważnie bolesną lub swędzącą wysypką, charakterystycznie jednostronną, obejmującą obszar jednego dermatomu lub sąsiednich dermatomów, czyli obszarów skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy. Wysypka najczęściej występuje na tułowiu wzdłuż nerwu międzyżebrowego. Wykwity zwykle nie przekraczają linii środkowej ciała (stąd nazwa choroby „pół-pasiec”). U około 1/5 chorych wysypka obejmuje sąsiednie dermatomy. Rzadziej wysypka może mieć charakter rozsiany i obejmować trzy lub więcej dermatomów. Ten stan, nazywany półpasiec uogólnionym (rozsianym) zazwyczaj występuje tylko u osób z osłabionym układem odpornościowym. Rozsiany półpasiec może być trudny do odróżnienia od ospy wietrznej.

Początkowo wysypka jest rumieniowo-plamista, ale zanika szybko i łatwo ją przeoczyć. Następnie pojawiają się skupiska grudek, z których po 1–2 dniach powstają pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym (przezroczystym) lub mętnym, a następnie krosty, po kolejnych 4–5 dniach pęcherzyki pękają, pozostawiając bolesne nadżerki i owrzodzenia, pokrywające się strupami (po upływie 7–10 dni). Nowe zmiany skórne pojawiają się partiami przez około 7 dni. Po 3–4 tygodniach strupy odpadają i często pozostają blizny, odbarwienia lub przebarwienia. Wykwity (nadżerki i drobne owrzodzenia) mogą się pojawić na błonach śluzowych. Wysypce (osutce) towarzyszą świąd i ból (podobne jak w okresie zwiastunowym) oraz mogą wystąpić objawy ogólne – gorączka, ból głowy, gorsze samopoczucie, uczucie zmęczenia.

Półpasiec jest spowodowany przez wirusa ospy wietrznej i półpaśca (VZV), który po pierwszym zakażeniu wywołuje ospę wietrzną. Po wyzdrowieniu z ospy wietrznej, wirus VZV pozostaje uśpiony w organizmie i może być reaktywowany później, co prowadzi do półpasiec. Przyczyny tej reaktywacji nie są w pełni poznane, ale możliwe, że jest to związane ze spadkiem odporności komórkowej. Ten spadek odporności może być wynikiem starzenia się, współistnienia innych chorób wpływających na odporność lub stosowania leków immunosupresyjnych.

Półpasiec może pojawić się u osób, które wcześniej miały kontakt z wirusem ospy wietrznej, najczęściej po przebyciu tej choroby lub rzadziej po szczepieniu przeciwko ospie wietrznej. Ponieważ prawie każdy powyżej 40. roku życia miał już ospę wietrzną, ryzyko półpaśca dotyczy praktycznie wszystkich osób starszych.

Ryzyko półpaśca związane jest głównie z wiekiem. Po 50. roku życia ryzyko półpaśca znacznie rośnie, a po 85. roku życia sięga nawet 50%. Wraz z wiekiem wzrasta także ryzyko powikłań półpaśca, takich jak neuralgia popółpaścowa. To dlatego osoby starsze z półpaścem mogą potrzebować hospitalizacji w celu leczenia powikłań choroby.

Czynniki ryzyka rozwoju półpaśca:

• wiek powyżej 65. roku życia, zwłaszcza osoby w 8. i 9. dekadzie życia
• nowotwory złośliwe
• stosowanie leków immunosupresyjnych (takich jak glikokortykosteroidy)
• przyjmowanie statyn
• cukrzyca
• zakażenie HIV i inne czynniki osłabiające odporność komórkową.

U dzieci ryzyko zachorowania jest większe, jeśli matka chorowała na ospę wietrzną w ciąży (po 20. tygodniu) - w takich przypadkach nie występuje ospa wrodzona, ale wirus może uaktywnić się w dzieciństwie.

Według najnowszych danych z USA, prawie co trzecia osoba doświadczy rozwoju półpaśca w swoim życiu. Choroba może wystąpić u każdego, kto miał ospę wietrzną, szczególnie u osób starszych. Półpasiec jest rzadkością u dzieci, ale u dorosłych występuje częściej, zwłaszcza po 60. roku życia. Zazwyczaj choroba pojawia się tylko raz w życiu, ale może się powtórzyć, zwłaszcza przy obecności czynników ryzyka.

Półpasiec to choroba, której liczba przypadków w Polsce nie jest dokładnie znana, ponieważ nie wymaga obowiązkowego zgłaszania. Na całym świecie, zapadalność na półpasiec oscyluje między 1,2 a 3,4 przypadku na 1000 osób rocznie, wzrastając u osób powyżej 65 lat. W USA, roczna liczba przypadków półpaśca wynosi około miliona, a zapadalność to około 4 przypadków na 1000 mieszkańców rocznie.

Osoby starsze i te z obniżoną odpornością mają większe ryzyko hospitalizacji z powodu półpaśca. Starzejące się społeczeństwo i wzrost zachorowalności na inne choroby sprawiają, że spodziewany jest wzrost przypadków półpaśca. W Polsce, ospa wietrzna jest powszechna, z około 200 tysiącami zachorowań rocznie, co oznacza, że znaczna część populacji ma już odporność na półpasiec.

Neuralgia popółpaścowa to przewlekły ból, który lokalizuje się w miejscu występowania wysypki. Pacjenci cierpiący na nerwoból postherpetyczny odczuwają silne bóle przez dłuższy czas. Ryzyko wystąpienia neuralgii wzrasta z wiekiem, a starsze osoby są bardziej narażone na jej rozwój. Do niekorzystnych czynników prognostycznych neuralgii popółpaścowej należą m.in. intensywność bólu w czasie wysypki oraz występowanie półpasca ocznego.

Możliwy jest ciężki przebieg kliniczny półpaśca, prowadzący do poważnych powikłań. Półpasiec oczny to stan zagrażający wzrokowi, który wymaga wczesnego rozpoznania i leczenia.

Półpasiec może prowadzić do upośledzenia słuchu, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a nawet do zapalenia mózgu. Osoby z osłabionym układem odpornościowym są bardziej narażone na rozwój powikłań półpaśca.

Trwałe następstwa półpaśca mogą obejmować zaburzenia słuchu, utratę wzroku oraz porażenia nerwów czaszkowych i obwodowych. Śmiertelność z powodu półpaśca jest rzadka, ale zdarza się głównie u osób starszych lub z zaburzoną odpornością.

Wirus varicella-zoster (VZV), który powoduje półpasiec, może być przenoszony z osoby z aktywnym półpaścem na osoby podatne na zakażenie VZV, czyli takie, które nie miały wcześniej ospy wietrznej. W rezultacie może dojść do zachorowania na ospę wietrzną, jednak półpasiec nie pojawi się natychmiast. Półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, a ryzyko zakażenia jest stosunkowo niskie.

Wirus VZV rozprzestrzenia się przez kontakt z płynem z pęcherzykami półpaśca, natomiast krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Osoby chore na półpasiec są zaraźliwe dla otoczenia podczas fazy wysypki pęcherzykowej, jednak przed pojawieniem się wysypki oraz po zaschnięciu pęcherzyków i utworzeniu się strupków nie stanowią zagrożenia. Osobom narażonym na ciężki przebieg ospy wietrznej zaliczamy kobiety w ciąży, wcześniaki, osoby podatne na zachorowanie na ospę wietrzną, wcześniaki urodzone przed 28. tygodniem ciąży lub z masą ciała poniżej 1000 gramów, niezależnie od stanu odporności oraz pacjentów z zaburzeniami odporności, bez względu na wiek.

W terapii używa się leków przeciwwirusowych, które zmniejszają intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Koniecznym warunkiem skuteczności leczenia jest szybkie rozpoczęcie terapii, możliwie jak najszybciej po pojawieniu się wyprysku. Nie ma dowodów na to, że terapia przeciwwirusowa zapobiega najważniejszemu powikłaniu - neuralgii popółpaścowej. Dolegliwości bólowe są leczone objawowo.

Terapia przeciwwirusowa zmniejsza intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Dostępne są różne leki przeciwwirusowe (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania choroby i zmniejszyć jej nasilenie. Stosowanie terapii musi być rozpoczęte jak najszybciej - najlepiej w ciągu pierwszego dnia po pojawieniu się wyprysku. Dokładny czas trwania terapii acyklowirem wynosi 7-10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Niemniej jednak nie ma dowodów na to, że terapia przeciwwirusowa zapobiega wystąpieniu neuralgii popółpaścowej.

W przypadku bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). Jeśli ból jest intensywny i wspomniane leki przeciwbólowe nie działają, lekarz może zalecić silniejsze leki, takie jak opioidy, gabapentyna, amitryptylina, a czasem nawet glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych leków przeciwwirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w formie proszku i kremów.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić swędzenie towarzyszące wypryskowi.

Niestety, przejście półpaśca nie zapewnia odporności na kolejne wystąpienie choroby. Dane szacunkowe wskazują, że ryzyko nawrotu półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego epizodu wynosi 6-8%.

Aby zmniejszyć ryzyko zachorowania na półpasiec oraz długotrwałego bólu, który może go towarzyszyć, zaleca się poddanie się szczepieniom ochronnym. Szczepienia mogą także zapobiegać ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko późniejszego wystąpienia półpaśca. Istnieje specjalna szczepionka, która pomaga zapobiegać półpasicy u osób, które miały już odrę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką nieżywą i zaleca się ją wszystkim osobom powyżej 50. roku życia, a także osobom od 18. roku życia z czynnikami ryzyka zachorowania na półpasiec (takimi jak niedobór odporności, przewlekłe choroby serca, płuc, wątroby, cukrzyca czy choroby autoimmunizacyjne), które wcześniej miały ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.