Odleżyna to uszkodzenie skóry spowodowane ciśnieniem, które występuje u osób leżących lub unieruchomionych przez długi czas. Najczęstszymi miejscami ich występowania są obszary kości krzyżowej, pośladków i pięt. Odleżyny mogą również pojawić się pod opatrunkiem gipsowym, zwłaszcza u dzieci, u których rozwijają się bardzo szybko. Proces chorobowy polega na martwicy skóry, a czasem także tkanek głębiej położonych.

Ryzyko wystąpienia odleżyn wzrasta u pacjentów, którzy nie są właściwie pielęgnowani, mają zaburzenia czucia i ruchu, niskie ciśnienie krwi, nietrzymanie moczu i stolca, a także w przypadku złamań i zaburzeń żywienia.

Odleżyny są szczególnie częste u pacjentów przebywających w domu lub placówce opiekuńczo-leczniczej, na oddziałach neurologicznych, na oddziałach rehabilitacyjnych oraz u pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową.

Uszkodzenia tkanek w przypadku odleżyn można podzielić na stopnie. Zwiększający się stopień oznacza większe uszkodzenie tkanek oraz bardziej skomplikowane leczenie.

Podział kliniczny odleżyn (wg Torrance’a):

1. stopień I: zmieniające kolor na blady – skóra reaguje poprzez przekrwienie i zaczerwienienie po urazie. Jeśli naciśniemy palcem, skóra staje się blada, co oznacza, że mikrokrążenie jest nadal nienaruszone.
2. stopień II: skóra nie zmienia koloru – rumień utrzymuje się po ustaniu ucisku, co sugeruje uszkodzenie mikrokrążenia, zapalenie i obrzęk tkanek. Może pojawić się powierzchniowy obrzęk, uszkodzenia skóry i pęcherze.
3. stopień III: owrzodzenie – skóra jest uszkodzona na pełną grubość (naskórek i skóra właściwa) do granicy z tkanką podskórną. Brzegi rany są otoczone obrzękiem i rumieniem. Dno rany wypełnia czerwona ziarnina (tkanek w fazie gojenia) lub żółte masy rozpadających się tkanek.
4. stopień IV: uszkodzenia określające również tkankę podskórną do granicy z powięzią. Martwica tkanki tłuszczowej jest wynikiem zapalenia i zakrzepicy małych naczyń krwionośnych. Brzegi odleżyny są zazwyczaj dobrze odgraniczone, ale martwica może się rozprzestrzeniać na otaczające tkanki. Na dnie rany może występować brunatnoczarna martwica.
5. stopień V: zaawansowana martwica obejmuje powięź i sięga mięśni, a czasami także ścięgien, stawów i kości. Występują duże jamy, które mogą być ze sobą połączone. W ranie znajdują się rozpadające się masy tkanki oraz czarnobrunatna martwica.

Odleżyny, podobnie jak inne rany, mogą być podatne na wtórne zakażenia bakteryjne, co skutkuje pokryciem się zielonożółtą ropną wydzieliną, z towarzyszącym zaczerwienieniem wokół rany i nieprzyjemnym zapachem.

Stwierdzenie trwałego rumienia pod uciskiem na obszarach ucisku u pacjenta leżącego lub unieruchomionego jest sygnałem do podjęcia działań zapobiegawczych, takich jak zmiana pozycji pacjenta co 2 godziny lub nawet częściej, delikatny masaż tych obszarów podczas zmiany pozycji oraz używanie specjalnych materacy przeciwodleżynowych. Materace te składają się z osobnych sekcji, które automatycznie wypełniają się powietrzem na zmianę, eliminując stałą presję na skórę pacjenta i zastępując ją zmiennym uciskiem. NFZ dofinansowuje takie materace i poduszki dla pacjentów, którzy spełniają kryteria profilaktyki. W przypadku powstania odleżyny konieczna jest konsultacja lekarska i odpowiednie leczenie. Pojawienie się bólu wokół rany wraz z gorączką i dreszczami może sugerować zapalenie tkanki podskórnej i wymaga natychmiastowej konsultacji lekarskiej.

Diagnoza odleżyny jest ustalana na podstawie przeprowadzonego badania lekarskiego. Zazwyczaj wystarczający jest obraz kliniczny. Jeśli istnieje podejrzenie nadkażenia bakteryjnego, konieczne jest pobranie wymazu z rany. W przypadku powikłań, takich jak zapalenie kości i szpiku, konieczne może być przeprowadzenie dodatkowych badań.

Leczenie odleżyn jest zazwyczaj trudne i długotrwałe, dlatego należy rygorystycznie stosować zalecenia lekarza dotyczące pielęgnacji i higieny odleżyny oraz jej okolicy. Obecnie dostępne są różne gotowe opatrunki, które zostały stworzone do terapii odleżyn; każdy materiał posiada swoje specjalne właściwości i określone działanie, co sprawia, że jest skuteczny w leczeniu odleżyn o konkretnym stopniu zaawansowania.

Leczenie odleżyn zależy od ich stopnia zaawansowania.

• Stopień I – należy natychmiastowo odciążyć uciskane miejsce, zapewnić właściwą higienę skóry i monitorować. Poleca się stosowanie cienkich, elastycznych i transparentnych opatrunków poliuretanowych chroniących skórę przed uciskiem poprzez zmniejszenie tarcia. Wewnętrzna strona opatrunku przylega do skóry. Struktura opatrunku umożliwia parowanie z powierzchni skóry, nie przepuszcza jednak wody i zanieczyszczeń z zewnątrz. Może pozostawać na miejscu nawet do 10 dni.
• Stopień II – oprócz natychmiastowego odciążenia obszaru uszkodzenia, należy pokryć odleżynę supercienkim opatrunkiem hydrokoloidowym, który absorbuje wydzielinę, może być pozostawiony na odleżynie przez dłuższy czas i tworzy wilgotne środowisko sprzyjające procesom gojenia.
• Stopień III – odleżyna zazwyczaj wymaga usunięcia martwicy. Gdy granica między martwymi a zdrowymi tkankami nie jest jasno zdefiniowana, zaleca się początkowe stosowanie hydrokoloidów lub hydrożeli, a następnie przeprowadzenie oczyszczania chirurgicznego.
• Odleżyny stopnia IV i V leczy się poprzez zabieg operacyjny. Leczenie zachowawcze jest prowadzone, jeśli pacjent nie kwalifikuje się do interwencji chirurgicznej lub jako przygotowanie do operacji – do momentu pokrycia dna owrzodzenia ziarniną (tkanką powstającą w procesie gojenia).

Uleczenie odleżyny jest możliwe, szczególnie w przypadkach stopnia I i II, pod warunkiem ustąpienia ucisku. Bardzo groźnym powikłaniem odleżyn, szczególnie stopnia III i IV, jest zapalenie szpiku i kości, które niesie ze sobą ryzyko rozwoju sepsy i wysoką śmiertelność.

W przypadku wyleczonych odleżyn zaleca się wprowadzenie działań profilaktyczno-terapeutycznych mających na celu zapobieżenie powstawaniu kolejnych owrzodzeń. Należy stosować odpowiednie materace przeciwodleżynowe, często zmieniać pozycję ciała, zapewnić właściwą pielęgnację skóry oraz przede wszystkim leczyć choroby podstawowe i szybko mobilizować pacjentów, co stanowi istotny element zapobiegający powstawaniu odleżyn.

Profilaktyka to zbiór działań mających na celu zmniejszenie ryzyka powstania odleżyn poprzez odpowiednie zabiegi i stosowanie specjalnego sprzętu. Po wystąpieniu rany konieczne jest kontynuowanie procedur profilaktycznych w celu poprawy procesu gojenia.

Postępowanie ogólne obejmuje: dbałość o stan ogólny oraz odżywienie pacjenta, edukację i zachęcanie do aktywności, regularną zmianę pozycji u pacjentów całkowicie niesamodzielnych, stosowanie odpowiedniej bielizny oraz pościeli bawełnianej.

Na obszary narażone na ucisk zaleca się stosowanie opatrunków poliuretanowych. Istotne jest również korzystanie z materaców i poduszek przeciwodleżynowych, w tym materacy dynamicznych zmiennociśnieniowych, które cyklicznie zmniejszają ucisk, poprawiając ukrwienie skóry. Poduszki przeciwodleżynowe z kolei pozwalają kontrolować ciśnienie za pomocą kompresora lub ręcznej pompki, a niektóre posiadają nawet funkcję pamięci kształtu.