Woda jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania wszystkich komórek w organizmie. Bez dostarczania sobie wody człowiek jest w stanie przeżyć zaledwie kilka dni. Organizm traci wodę podczas oddychania, pocenia się oraz z moczem.

U dorosłego człowieka woda stanowi około 65% masy ciała. Z wiekiem zawartość wody w organizmie zmniejsza się nawet do około 45%. Natomiast u małych dzieci zawartość wody może stanowić 70–80% masy ciała.

Codzienne picie wystarczającej ilości wody jest bardzo ważne dla zdrowia.

Woda w organizmie bierze udział między innymi w utrzymywaniu odpowiedniej temperatury ciała – pocenie się służy obniżeniu temperatury przez parowanie, wytwarzaniu hormonów i neuroprzekaźników, odpowiednim funkcjonowaniu stawów – w jamie stawowej znajduje się płyn i maź stawowa, produkcji płynu mózgowo-rdzeniowego, który chroni rdzeń kręgowy i mózg, pozbywaniu się niepotrzebnych produktów przemiany materii poprzez oddawanie moczu, wypróżnianie.

Przyjmuje się, że na jeden kilogram masy ciała powinno się wypijać około 20 ml wody. Zapotrzebowanie na wodę zależy od wielu czynników. Zdrowy, dorosły człowiek powinien wypijać około 1,5–2 litry wody – w zależności od płci, temperatury otoczenia i aktywności fizycznej. W czasie intensywnego wysiłku i upałów zapotrzebowanie na wodę zwiększa się nawet do 4–5 litrów na dobę.

Odwodnienie może dotyczyć każdej osoby, bez względu na wiek. Delikatne odwodnienie powoduje uczucie pragnienia i zazwyczaj poprzez spożycie płynów, niedobór wody jest uzupełniany. Ciężkie odwodnienie wymaga natychmiastowej interwencji medycznej.

Zazwyczaj zmniejszenie całkowitej ilości wody w organizmie o 3-4% nie powoduje objawów (poza pragnieniem) ani niekorzystnych skutków zdrowotnych. Redukcja wody o 5-8% może wywoływać zmęczenie i zawroty głowy. Utrata ponad 10% wody w organizmie może prowadzić do znacznego pogorszenia stanu fizycznego i psychicznego, przy czym towarzyszy temu silne pragnienie. Przyjmuje się, że śmierć może nastąpić przy utracie od 15 do 25% wody w organizmie.

Odwodnienie może wystąpić u każdego, jednak niektóre grupy pacjentów są bardziej narażone. Do tych grup należą:

• Niemowlęta i dzieci. U niemowląt i dzieci częściej dochodzi do ciężkich epizodów biegunki i wymiotów. Ponadto, małe dzieci często nie potrafią wyrazić pragnienia ani same się nawodnić.
• Osoby w starszym wieku. Wraz z wiekiem rezerwa płynów w organizmie maleje, a uczucie pragnienia może być zmniejszone. Dodatkowo, choroby przewlekłe, takie jak cukrzyca, zaburzenia poznawcze czy skutki uboczne leków, mogą przyczyniać się do odwodnienia u osób starszych.
• Osoby z chorobami przewlekłymi. Niekontrolowana cukrzyca, choroby nerek oraz stosowanie leków moczopędnych zwiększają ryzyko odwodnienia. Nawet zwykłe przeziębienie może zwiększyć ryzyko odwodnienia, ponieważ osoby chore mogą stracić apetyt na picie i jedzenie.
• Osoby pracujące lub ćwiczące na zewnątrz. W warunkach gorącej i wilgotnej pogody, istnieje większe ryzyko odwodnienia i przegrzania organizmu. Wilgotne powietrze hamuje odprowadzanie potu, co uniemożliwia skuteczne chłodzenie ciała i zwiększa zapotrzebowanie na płyny.

Odwodnienie stanowi istotny problem zdrowotny u najmłodszych pacjentów, zwłaszcza u niemowląt. Przyczynami odwodnienia u dzieci najczęściej są biegunka i wymioty, często występujące w przebiegu nieżytu żołądkowo-jelitowego. Ten stan zwykle jest wynikiem infekcji wirusowych, takich jak rotawirusy, adenowirusy czy norowirusy, chociaż może być spowodowany także przez bakterie lub pasożyty.

Inne możliwe przyczyny odwodnienia u dzieci obejmują niedostateczną podaż płynów, nieprawidłową dietę, przewlekłą biegunkę, nietolerancje pokarmowe, zaburzenia ssania i połykania, zaburzenia wchłaniania, moczówkę prostą, wrodzony przerost nadnerczy z utratą soli, cukrzycę, chorobę Addisona, mukowiscydozę oraz terapię lekami moczopędnymi.

Odwodnienie może mieć różne przyczyny, takie jak cukrzyca, wymioty i biegunka, zbyt długie przebywanie na słońcu (udar cieplny), nadużywanie alkoholu, nadmierne pocenie się po ćwiczeniach lub w saunie, gorączka (każdy stopień powyżej prawidłowej temperatury ciała zwiększa zapotrzebowanie na płyny o 15%) oraz leki powodujące zwiększone oddawanie moczu (tzw. diuretyki).

Odwodnieniu mogą towarzyszyć następujące symptomy:

• intensywne pragnienie
• ból głowy
• zmęczenie
• suchość błon śluzowych – popękane usta, wysuszony język
• wysuszenie i utrata elastyczności skóry, skóra może być obwisła
• ograniczony przepływ moczu lub brak oddawania moczu, mocz może mieć ciemny kolor
• obniżone ciśnienie tętnicze
• przyspieszone bicie serca, czyli tachykardia
• drżenie i skurcze mięśni
• zaczerwienienie skóry
• dezorientacja
• apatia
• utrata przytomności.

Im silniejsze odwodnienie, tym bardziej nasilone symptomy. Na wstępie najczęściej występuje zwiększone pragnienie (choć u osób starszych może być nieodczuwane), zmęczenie, a później suchość skóry i błon śluzowych (np. w ustach), ból głowy. Jeśli w tym momencie zostanie uzupełniona woda, symptomy szybko ustępują. W przeciwnym razie, dołączają problemy ze stanem psychicznym, ograniczone oddawanie moczu (lub całkowite zatrzymanie), obniżenie ciśnienia tętniczego, przyspieszone bicie serca oraz inne, coraz bardziej poważne symptomy. W ekstremalnych przypadkach odwodnienie może prowadzić do wstrząsu hipowolemicznego, spowodowanego zbyt małą objętością krwi krążącej.

Osoba odwodniona ma suchą skórę i błony śluzowe (np. język, co może powodować trudności z mową), elastyczność skóry jest zmniejszona, jest zmęczony, może być spowolniały, zdezorientowany lub apatyczny. Skóra może być zaczerwieniona. Osoba odwodniona nie poci się, może mieć opuchnięte stopy i zapadnięte gałki oczne.

U dzieci wyróżniamy 3 stopnie odwodnienia: minimalne, umiarkowane oraz ciężkie. Należy pamiętać, że odwodnienie u niemowlaka rozwija się szybko, ponadto częściej niż u starszego dziecka może prowadzić do zagrożenia życia.

Dzieci odwodnione minimalnie są w dobrym stanie ogólnym, piją normalnie, mają prawidłowy oddech i rytm serca, tętno na kończynach jest dobrze wyczuwalne, jeśli płaczą – widać łzy, błony śluzowe jamy ustnej i język są wilgotne. Ilość oddawanego moczu przez dziecko jest typowa lub nieco mniejsza. Kończyny są ciepłe, a skóra jest elastyczna. Utrata masy ciała dziecka odwodnionego w stopniu minimalnym nie przekracza 3%.

Dziecko odwodnione w stopniu umiarkowanym cechuje utrata masy ciała 3–9%. Jest osłabione, rozdrażnione, pije płyny łapczywie, oddech i rytm serca mogą być prawidłowe lub przyspieszone, błony śluzowe jamy ustnej i język są suche. Kończyny są chłodne, a skóra mniej elastyczna. Fałd skórny rozprostowuje się wolniej. Dziecko oddaje istotnie mniej moczu.

Dziecko odwodnione w stopniu ciężkim cechuje utrata masy ciała ponad 9%. Jest senne, może być nieprzytomne, pije płyny niechętnie. Ma przyspieszony rytm serca, a tętno na kończynach jest słabo wyczuwalne, oddech się pogłębia, gałki oczne są silnie zapadnięte. W przypadku płaczu nie ma łez. Utrata elastyczności skóry jest duża. Fałd skórny rozprostowuje się bardzo wolno. Dziecko prawie nie oddaje moczu.

Osoby w podeszłym wieku mogą nie odczuwać odpowiedniego pragnienia i z tego powodu mogą pić mniej niż potrzebują. Oprócz wymienionych symptomów odwodnienia u osób starszych mogą występować objawy związane z układem nerwowym i stanem psychicznym – pacjent może być spowolniony (czasem pobudzony), zdezorientowany, mieć problemy z kojarzeniem, mową, zdolnością koordynacji, może być senny aż do utraty przytomności.

Dzieci z ciężkim odwodnieniem muszą koniecznie trafić do szpitala. Natomiast dzieci odwodnione w stopniu minimalnym zazwyczaj mogą być leczone w domu. W przypadku niemowląt zaleca się jednak konsultację lekarską celem oceny stanu dziecka. Jeśli mamy do czynienia z odwodnieniem umiarkowanym, decyzję o hospitalizacji powinien podjąć lekarz po dokładnym zbadaniu pacjenta. Należy wziąć pod uwagę wiek dziecka, ewentualne choroby przewlekłe, czas trwania dolegliwości oraz dotychczasowe próby nawadniania doustnego. W przypadku oceny wskazań do hospitalizacji ważne jest także zapewnienie odpowiedniej opieki dziecku w warunkach domowych oraz dostępność do kontroli lekarskiej.

Ciężkie odwodnienie wymaga pilnej pomocy medycznej. Objawy ciężkiego odwodnienia obejmują:

• wysoka gorączka powyżej 39,4°C
• drżenie mięśni
• czerwona, gorąca i sucha skóra
• nudności
• szybkie bicie serca (tętno)
• drgawki
• brak pocenia
• dezorientacja
• senność
• zawroty głowy
• halucynacje
• omdlenie lub utrata świadomości.

W przypadku wystąpienia tych objawów, należy wezwać pomoc ratunkową.

W terapii stosuje się podawanie płynów - zarówno doustnie, jak i dożylnie, w zależności od stopnia nasilenia odwodnienia. Dodatkowo zaleca się leczenie skupione na leczeniu przyczyny odwodnienia.

Nawadnianie jest kluczowe w terapii biegunek. Zazwyczaj wystarczy spożywanie płynów doustnie - na przykład wody, rozcieńczonych soków owocowych (jak sok jabłkowy rozcieńczony wodą w proporcji 1:1), napojów izotonicznych, zup oraz soli kuchennej (na przykład słonych krakersów). Nie zaleca się jednak spożywania wywarów mięsno-warzywnych. Dla nawadniania dzieci i osób starszych z ciężką biegunaką zalecany jest tzw. hipoosmolarny doustny płyn nawadniający zawierający glukozę i elektrolity, gdzie stężenie sodu wynosi 75 mmol/l, potasu 20 mmol/l, chlorków 65 mmol/l, cytrynianu 10 mmol/l oraz glukozy 75 mmol/l. Dostępne są preparaty o podobnym składzie, takie jak Acidolit, Dicodral 60, Elektrolity, Orsalit dla dorosłych i wiele innych. Zaleca się podawanie schłodzonego płynu tego typu w kilku małych porcjach, co jest lepiej tolerowane przez organizm.

Nawadnianie jest również istotne przy wymiotach. W takich przypadkach zaleca się spożywanie płynów o temperaturze pokojowej lub schłodzonych, w małych ilościach i z przerwami co kilka minut. Unikaj spożywania dużych ilości ciepłych płynów naraz, ponieważ może to zwiększyć skłonność do wymiotów.

W trakcie upałów trzeba spożywać dużo wody, regularnie, w niewielkich ilościach. Należy unikać miejsc wilgotnych i gorących, gdzie proces parowania i ochładzania ciała poprzez pocenie może być nieskuteczny. Najlepiej pić płyny systematycznie, nie czekając na uczucie pragnienia.

Porady, które mogą pomóc w utrzymaniu odpowiedniego nawodnienia:

• Mieć przy sobie butelkę wody i regularnie ją uzupełniać w ciągu dnia
• Schłodzić kilka butelek wody w lodówce. Zabrać jedną z nich, aby mieć dostęp do schłodzonej wody przez cały dzień
• Wybierać wodę zamiast słodkich napojów. Słodzone napoje mogą przyczyniać się do cukrzycy typu 2, chorób serca, otyłości i próchnicy.
• W upalne dni pić płyny nawet jeśli nie odczuwa się jeszcze pragnienia
• Podawać wodę do posiłków.
• Dodać do wody kawałek limonki lub cytryny. To poprawi jej smak i ułatwi wypicie większych ilości.