Opioidy są różnorodną grupą substancji, które oddziałują na receptory opioidowe w organizmie. Endogenne opioidy, czyli substancje produkowane naturalnie w mózgu człowieka, regulują aktywność neuroprzekaźników, jak na przykład endorfiny, enkefaliny i dynorfiny. Nie są one używane ani w celach medycznych, ani rekreacyjnych.

Syntetyczne opioidy, takie jak fentanyl, metadon, buprenorfina i tramadol, to głównie leki przeciwbólowe. Niegospodarowanie nimi może prowadzić do uzależnienia.

Opiaty, z kolei, to grupa opioidów występujących naturalnie w maku i jego produktach, takich jak opium (zawierające morfinę i kodeinę). Mogą one być również przetwarzane chemicznie w celu uzyskania półsyntetycznych opiatów, na przykład heroiny i oksykodonu.

Opioidy występują naturalnie, są półsyntetyczne lub syntetyczne i wykorzystywane głównie w medycynie do łagodzenia bólu (takie jak morfina, fentanyl, metadon, buprenorfina, oksykodon, tramadol), czasem stosowane także przeciwkaszlowo (kodeina) i przeciwbiegunkowo (immodium, dawniej preparaty opium).

Kontrola nad przepisywaniem większości leków z tej grupy sprawia, że ich obecność na rynku narkotykowym jest relatywnie niewielka.

Stosowanie opioidów w medycynie może prowadzić do doznawania uczucia błogostanu, ale nie jest to istotne z punktu widzenia klinicznego. Jednakże jest to pożądany efekt dla osób używających opioidów poza sferą medycyny. Na początku ich używania, doznawanie uczucia błogostanu jest głównym celem, a po uzależnieniu staje się jednym z głównych motywów, obok zapobiegania objawom abstynencyjnym i zaspokajania głodu opioidów.

Są różne przyczyny, dla których ludzie sięgają po opioidy. Badania wykazały rolę czynników kulturowych, takich jak trend na używanie substancji psychoaktywnych, naciski środowiskowe i tradycje kulturowe. Wśród czynników środowiskowych wymienia się m.in. przebywanie w sytuacjach stresowych (np. weterani amerykańscy podczas wojny w Wietnamie), łatwą dostępność do opioidów, działalność dealerów i niski poziom akceptacji społecznej. Z kolei wśród czynników psychologicznych kluczowe znaczenie mają predysponujące cechy osobowości, takie jak chęć eksperymentowania, brak obaw przed konsekwencjami, cechy antyspołeczne, trudności w radzeniu sobie ze stresem i słaby poziom asertywności.

Stosowanie opioidów wywołuje różnorodne efekty, w zależności m.in. od ilości, występowania uzależnienia oraz jego stopnia, osobistego stanu wrażliwości, celu zażywania (osoby używające opioidów w celach leczniczych doświadczają mniejszej euforii niż ci, którzy zażywają je dla efektów psychodelicznych) oraz ewentualnego łączenia opioidów z innymi substancjami psychoaktywnymi.

Zazwyczaj stosowanie opioidów powoduje następujące objawy: doświadczanie euforii, zmniejszenie apetytu, bólu i pragnienia seksualnego, niespokojne ruchy lub spowolnienie psychoruchowe oraz senność, subiektywne odczucie ciepła pomimo normalnej lub obniżonej temperatury ciała, nudności, a czasem wymioty, suche błony śluzowe, zwężenie źrenic i ich słaba reakcja na światło, zmniejszenie odruchu kaszlowego (co może prowadzić do zachłyśnięcia). Duże dawki, zwłaszcza u osób nieuzależnionych, mogą prowadzić do zagrażającego życiu zahamowania oddechu. Ryzyko to wzrasta, gdy opioidy są łączone z innymi substancjami o podobnym działaniu na ośrodek oddechowy.

Objawy ciężkiego ostrego zatrucia, które wymagają natychmiastowej interwencji (np. podania naloksonu) i hospitalizacji, obejmują: śpiączkę, bardzo zwężone źrenice, brak reakcji na światło, płytki oddech i spowolnienie oddechów, znaczne obniżenie ciśnienia krwi, bladość skóry oraz spadek temperatury ciała.

Użycie opioidów przez osobę bez wcześniejszego kontaktu z nimi może mieć poważne konsekwencje zdrowotne. Dożylne podawanie narkotyków niesie ryzyko zakażenia wirusem HIV, wirusem zapalenia wątroby oraz toksykację substancjami nieznanego pochodzenia. Osoby uzależnione, które rozwinęły tolerancję, mogą przyjmować dawki wielokrotnie przekraczające dawki śmiertelne dla osób nieuzależnionych.

U osób, które nie są uzależnione, szkody zdrowotne mogą wystąpić w postaci poważnych zatruć, które zagrażają życiu. W przeszłości uważano, że głównym mechanizmem toksycznego działania opioidów jest hamujący wpływ na ośrodek oddechowy w mózgu, ale ostatnio zwraca się uwagę na możliwość wpływu opioidów (głównie syntetycznych) na repolaryzację mięśnia sercowego i ciężkie zaburzenia rytmu serca. Zagrażającą życiu kondycją może być również wzmożona senność, zwłaszcza w połączeniu z brakiem odczuwania zimna i skłonnością do wyziębienia. W przypadku spożycia opioidów dożylnie często pojawiają się stany zapalne skóry i naczyń. Inne szkody mogą obejmować zakażenia przenoszone drogą krwionośną, takie jak HIV i wirusowe zapalenie wątroby.

Opioidy mają duży potencjał uzależniający, może prowadzić do uzależnienia osoby, które sięgnęły po nie. Uzależnienie jest sprzyjane przez intencję używania opioidów, zwłaszcza w celu radzenia sobie z problemami psychicznymi. Używanie opioidów w celach hedonistycznych ma mniejszy potencjał uzależniający, podobnie jak ich długotrwałe stosowanie w celach medycznych. Istnieje pojęcie pseudouzależnienia, które dotyczy osób uzależnionych jatrogennie. Ważne jest również jak opioidy są podawane, np. opioidy dożylnie uzależniają szybciej.

Objawy uzależnienia od opioidów obejmują m.in. przymus sięgania po narkotyki, trudności w kontrolowaniu ich używania, zespół odstawienia, tolerancję, zaniedbywanie obowiązków i przyjemności oraz kontynuowanie używania mimo szkód.

Powszechnie uważa się za istotne, aby terapie były kompleksowe i obejmowały farmakoterapię, psychoterapię oraz interwencje środowiskowe.

Dla osób uzależnionych od opioidów, preferowaną formą leczenia jest terapia substytucyjna. Organizacje międzynarodowe i krajowe instytucje medyczne zalecają zwiększenie dostępności do terapii substytucyjnej dla osób uzależnionych od opioidów. Jednak w Polsce dostępność tego rodzaju terapii jest na niskim poziomie, wynoszącym około 4%.

Terapia substytucyjna opiera się na zastąpieniu szkodliwych substancji opioidowych, takich jak heroina, metadonem lub buprenorfiną. Zaletą tych leków jest m.in. możliwość precyzyjnego dawkowania, mniejsze ryzyko przedawkowania i brak konieczności zwiększania dawek.

Leczenie substytucyjne przyczynia się do ograniczenia używania substancji psychoaktywnych, poprawy stanu zdrowia fizycznego i psychicznego oraz podniesienia jakości życia pacjentów. Niestety, w Polsce terapia substytucyjna nie jest powszechnie dostępna, a większość programów terapeutycznych skupia się na całkowitej abstynencji.

Alternatywą dla terapii substytucyjnej jest leczenie antagonistami receptorów opioidowych, które uniemożliwiają pobudzanie receptorów przez opioidy. Jednak nie zawsze okazuje się skuteczne, ponieważ pacjenci mogą przerywać leczenie samowolnie.