Witamina B12, znana również jako kobalamina, należy do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Podobnie jak inne witaminy, jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania organizmu i powinna być regularnie dostarczana wraz z pożywieniem. Witamina B12 obejmuje grupę związków nazywanych korynoidami, których cząsteczki zawierają pierścień koryny. Aktywne biologicznie związki tej grupy to metylokobalamina, hydroksykobalamina i deoksyadenozylokobalamina.

Natomiast syntetyczna forma kobalaminy, cyjanokobalamina, jest wykorzystywana w suplementach diety oraz preparatach do podskórnego podawania w leczeniu anemii złośliwej.

Witamina B12 odgrywa kluczową rolę w produkcji czerwonych krwinek w szpiku kostnym oraz w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego. Pełni ważną funkcję w przekazywaniu impulsów nerwowych i budowie osłonki mielinowej. Ponadto, jest zaangażowana w metabolizm lipidów i węglowodanów.

Niedobory witaminy B12 często są związane ze zwiększonym poziomem homocysteiny, która jest istotnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Kobalamina, czyli witamina B12, występuje głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, ryby, jaja, nabiał i skorupiaki. Niektóre rośliny mogą zawierać niewielkie ilości tej witaminy, ale jest to zazwyczaj związane z obecnością bakterii zdolnych do produkcji B12. Niemniej jednak, rośliny nie są głównym źródłem kobalaminy. Dobre źródło witaminy B12 dla osób na dietach wegetariańskich i wegańskich są napoje roślinne wzbogacone tą witaminą.

Informacje sugerujące, że wodorosty, drożdże i kiszonki są bogate w witaminę B12 są błędne. Zawierają one zazwyczaj nieaktywne analogi B12, które mogą nawet blokować wchłanianie aktywnej formy tej witaminy. Dlatego nie są one zalecanym źródłem kobalaminy dla osób niejedzących mięsa.

Mówi się także o możliwości syntezy witaminy B12 przez bakterie w jelitach, jednak proces ten zachodzi w miejscach, gdzie nie jest możliwe wchłonięcie tej witaminy. Dlatego suplementacja B12 jest ważna dla wegetarian i wegan.

Przyswajanie witaminy B12 z różnych produktów zwierzęcych jest zróżnicowane i wynosi od 20% do 90%. Przyjmuje się, że u zdrowych dorosłych około 50% tej witaminy jest wchłaniane z diety.

Wchłanianie witaminy B12 nie jest procesem łatwym. Witamina ta występuje w produktach pochodzenia zwierzęcego związaną z białkami. Gdy dotrze do żołądka, uwalniana jest wolna kobalamina pod wpływem pepsyny. Następnie łączy się z glikoproteiną P, która jest wydzielana m.in. przez komórki błony śluzowej żołądka. Kolejnym krokiem jest rozpad tych kompleksów pod wpływem enzymów wydzielanych przez trzustkę.

W następnej kolejności kobalamina łączy się z czynnikiem wewnętrznym, znanym także jako czynnik IF (Intrinsic Factor) lub czynnik Castle’a, który jest wydzielany przez komórki okładzinowe błony śluzowej żołądka. Ten proces ma miejsce w jelicie cienkim.

W końcu, kobalamina jest wchłaniana w dystalnej części jelita krętego. Aby to możliwe było, specjalny receptor musi ją uwolnić z połączenia z czynnikiem IF.

Po uwolnieniu, jest transportowana przez naczynia włosowate kosmków jelitowych do krwiobiegu. We krwi kobalamina występuje związana z konkretnymi białkami. Transkobalamina II jest białkiem transportującym tę witaminę do wątroby, gdzie jest magazynowana.

Zapotrzebowanie na witaminę B12 różni się w zależności od wieku i stanu fizjologicznego. U zdrowych dorosłych osób średnia zawartość kobalaminy wynosi 2–3 mg.

Zgodnie z obowiązującymi polskimi normami z 2020 roku, zalecane spożycie kobalaminy dla osób dorosłych wynosi 2,4 µg/dzień. Dla kobiet w ciąży jest ono wyższe i wynosi 2,6 µg/dzień, natomiast dla kobiet karmiących 2,8 µg/dzień.

Stężenie witaminy B12 długo utrzymuje się na poziomie normy, a objawy kliniczne niedoboru tej witaminy pojawiają się zazwyczaj po kilku latach braku spożycia jej w diecie lub od momentu wystąpienia problemów z jej wchłanianiem. U osób zdrowych zapasy tej witaminy wynoszą 3-5 mg i wystarczają na 3-5 lat. Uważa się, że zaburzenia układu hematologicznego i neurologicznego pojawiają się, gdy utracone zostanie około 90% zapasów witaminy B12 zgromadzonej w wątrobie.

Przyczyny minimalnego lub umiarkowanego niedoboru witaminy B12

1. Średnie lub niewielkie zaburzenia wchłaniania
• łagodne przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka
• przyjmowanie metforminy
• leki hamujące wydzielanie kwasu solnego
• przewlekłe zapalenie trzustki
• zakażenie bruzdogłowcem szerokim
2. Dieta wegańska lub wegetariańska
3. Niedożywienie
4. Alkoholizm

Przyczyny poważnego niedoboru witaminy B12

1. Zaburzenia wchłaniania (spowodowane nieprawidłowościami czynnika wewnętrznego Castle’a (IF) lub receptora dla wchłaniania kompleksu IF-B12 w jelicie krętym)
• niedokrwistość Addisona i Biermera
• stan po gastrektomii, po operacjach bariatrycznych
• stan po resekcji jelita krętego
• zapalenie błony śluzowej żołądka wywołane przez Helicobacter pylori
• choroba Leśniowskiego i Crohna
• zespół Zollingera i Ellisona
• zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO)
2. Wrodzone
• zespół Imerslund i Gräsbecka
• wrodzony niedobór czynnika wewnętrznego Castle’a
• niedobór transkobalaminy
3. Tlenek azotu stosowany w anestezjologii

Objawy braku witaminy B12 często dotyczą problemów z układem krwiotwórczym, a następnie z układem trawiennym, układem nerwowym i psychicznym.

Najczęstszym objawem niedoboru witaminy B12 jest niedokrwistość megaloblastyczna.

Symptomy niedoboru witaminy B12 w układzie trawiennym mogą obejmować: utratę smaku, brak apetytu, pieczenie języka, nudności, zaparcia i biegunkę.

Do objawów neurologicznych związanych z niedoborem witaminy B12 należą: mrowienie w rękach i stopach, drętwienie kończyn, utrata czucia wibracji oraz głębokiego czucia, niestabilność chodu i osłabienie wzroku.

Brak witaminy B12 może także prowadzić do objawów psychiatrycznych, takich jak: otępienie, osłabienie pamięci, zmiany nastroju, apatia, depresja oraz stany urojeniowe.

Dotychczas nie zaobserwowano negatywnego wpływu na zdrowie spożywania żywności bogatej w witaminę B12. Nasz organizm ma mechanizmy, które chronią przed nadmierną ilością tej witaminy, a w przypadku przekroczenia zdolności wiązania kobalaminy we krwi, nadmiar jest usuwany z organizmu przez mocz.

Z kolei rzadko obserwuje się hiperwitaminozę, która może wskazywać na poważne schorzenia. Najczęściej takie sytuacje występują:

• w przypadku ostrej niewydolności nerek
• w chorobach wątroby
• w przypadku nowotworów hematologicznych
• w przypadku pewnych nowotworów złośliwych

Jedno z norweskich badań z randomizacją wykazało, że suplementacja witaminą B12 i folianami zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu płuc. Podobnie, w badaniu kohortowym VITAL, zaobserwowano, że przyjmowanie dużych dawek suplementów witaminy B12 (powyżej 55 µg/dzień) i B6 (powyżej 20 mg/dzień) przez ponad 10 lat wiązało się z 30%–40% zwiększonym ryzykiem raka płuc u mężczyzn.

Badanie witaminy B12 we krwi nie jest idealne, ponieważ może nie wykryć niedoboru vitaminy, nawet jeśli wyniki mieszczą się w normie. Nie ma jednoznacznego testu diagnostycznego, dlatego najczęściej stosuje się oznaczenie B12 wraz z innymi parametrami, takimi jak homocysteina lub kwas metylomalonowy. Ze względu na dostępność i koszty, najczęściej wybiera się badanie witaminy B12 i homocysteiny.

Jeśli oceniamy efektywność korygowania niedoborów witaminy B12, zarówno podjęzykowe, jak i dojelitowe preparaty cyjanokobalaminy wykazują porównywalne rezultaty.

Natomiast uzupełnianie metylokobalaminą i adenozylokobalaminą może wymagać większych ilości niż w sytuacji cyjanokobalaminy.

Terapia za pomocą wstrzyknięć (iniekcji domięśniowych) jest jednym ze sposobów na zrównoważenie poziomu witaminy B12 w organizmie. Zazwyczaj terapia rozpoczyna się od intensywnego uzupełniania niedoborów poprzez częste podawanie iniekcji, a następnie stopniowo przechodzi się do mniejszej częstotliwości podawania. W niektórych sytuacjach niezbędne jest kontynuowanie suplementacji witaminą B12 przez resztę życia.

Zazwyczaj osoby stosujące diety wegetariańskie, w szczególności dieta wegańska, powinny regularnie przyjmować suplementy witaminy B12. Badania potwierdziły niższe stężenie tej witaminy w obu grupach. Szacuje się, że zapasy tej witaminy w organizmie mogą starczyć na 3-5 lat, jednak ilość zapasów może się różnić między osobami, a objawy niedoboru mogą pojawić się nawet wcześniej niż po tym okresie. Dlatego zaleca się szybkie wprowadzenie suplementacji witaminą B12 u osób na diecie wegańskiej i wegetariańskiej.

Zgodnie z polskimi normami ustalonymi w 2020 roku, zalecane dzienne spożycie witaminy B12 dla dorosłych wynosi 2,4 µg. Chociaż nie ma oddzielnych zaleceń dla wegan i wegetarian, zaleca się przyjmowanie tej witaminy w dawce:

• 50–100 µg/dzień,
• 1000 µg 2 razy w tygodniu,
• lub 2000 µg raz w tygodniu

Jednym z efektów ubocznych powszechnie stosowanego leku przeciwcukrzycowego, a mianowicie metforminy, jest niedobór witaminy B12. Niedobór ten może przebiegać bezobjawowo lub prowadzić do różnych zaburzeń neurologicznych i hematologicznych. Diagnoza tego deficytu może być trudna, ponieważ objawy neurologiczne mogą przypominać powikłania neurologiczne związane z cukrzycą.

Szacuje się, że od 5,8% do 33% pacjentów leczonych metforminą ma problem z niedoborem witaminy B12. Zaleca się, aby osoby długotrwale leczone metforminą, u których stwierdzono niedobór witaminy B12, stosowały suplementację tej witaminy.