Termin „osobowość z pogranicza” został wprowadzony przez Roberta Knighta w połowie XX wieku, aby opisać osoby z zaburzeniami psychicznymi mieszczącymi się pomiędzy zaburzeniami psychotycznymi a neurotycznymi. U pacjentów z tą grupą nie występuje jednak takie pogorszenie, które prowadziłoby do diagnozy schizofrenii. Mimo ciągłych zmian w stanie emocjonalnym, jest on jednocześnie stabilny, co określa się jako „stabilna niestabilność”. To jeden z podtypów zaburzeń osobowości, często mylony z innymi zaburzeniami osobowości.

Zaburzenia osobowości nie powinny być traktowane jako choroba, tak jak inne schorzenia psychiatryczne. Osobowość to kompleksowa struktura psychiki człowieka, która determinuje jego zdolność do radzenia sobie z różnymi sytuacjami życiowymi. Podobnie jak układ immunologiczny chroni nas przed chorobami, struktura osobowości decyduje o naszej odporności na stres i trudności życiowe.

W Polsce zaburzenia osobowości są klasyfikowane jako choroby w ramach systemu ICD-10, co oznacza, że są one traktowane podobnie jak inne schorzenia, takie jak depresja czy schizofrenia. Natomiast w innych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, zaburzenia osobowości są odrębnie traktowane od innych zaburzeń psychicznych.

Skuteczne leczenie zaburzeń osobowości polega na identyfikacji i wzmocnieniu zdrowych aspektów osobowości pacjenta. Przykładowo, w terapii pacjentów z osobowością borderline kluczową rolę odgrywa uwzględnienie zdrowych elementów osobowości, które pozwalają na poprawę stanu psychicznego.

Typowe cechy osobowości obejmują bardzo silne pragnienie bliskiej relacji z drugą osobą oraz równoczesny lęk przed odrzuceniem i „pochłonięciem”. Taka sytuacja prowadzi do dużego napięcia emocjonalnego, często skutkującego próbami samobójczymi, autoagresją lub urojeniami. Inne objawy obejmują stany lękowe, zaburzenia nastroju, natręctwa, somatyczne dolegliwości oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych i zaburzenia odżywiania się. Różnicując zaburzenia od innych zaburzeń osobowości, ważne jest trudności w percepcji osób jako całkowicie dobrych bądź złych - często są one idealizowane i potem dewaluowane. To tworzy trudności zarówno dla bliskich, jak i dla specjalistów udzielających pomocy. W związku z tym, osoby z tymi zaburzeniami mogą szukać wsparcia u wielu różnych specjalistów, co może prowadzić do zamieszania zarówno w relacjach terapeutycznych, jak i rodzinnych czy społecznych.

Zgodnie z międzynarodową klasyfikacją chorób ICD-10, można wyróżnić osobowość chwiejną emocjonalnie, która dzieli się na dwa podtypy: impulsywny i graniczący z zaburzeniami osobowymi.

Osoba z typem impulsywnym charakteryzuje się skłonnością do konfliktów, kłótliwością oraz zachowaniami impulsywnymi, łatwością w reagowaniu agresją oraz niestabilnym nastrojem.

Osoba z typem granicznym przejawia niejasny obraz siebie, brak wyraźnych celów i preferencji, angażuje się w niestabilne związki, ma tendencję do autodestrukcyjnych zachowań oraz odczuwa stałą pustkę wewnętrzną.

Diagnoza osobowości granicznej w klasyfikacji DSM-IV opiera się na niestabilności w relacjach interpersonalnych, w ocenie siebie oraz emocjach, impulsyswności oraz zaburzeniach tożsamości.

Dokonanie diagnozy może być wsparte ustrukturyzowanym wywiadem klinicznym SCID-II, który zawiera pytania dotyczące zachowań i myśli charakterystycznych dla zaburzeń osobowości.

Badania nad częstością występowania osobowości dostarczają różnych danych. W populacji ogólnej w społeczeństwach europejskich i amerykańskim wskaźnik ten szacowany jest na około 0,7–1,8%, z kolei w przedziale 0,2–2,8%. W porównaniu, częstość występowania schizofrenii wynosi około 1%.

Wśród pacjentów hospitalizowanych psychiatrycznie częstość występowania osobowości sięga 15–25%, stanowiąc połowę przypadków z rozpoznaniem zaburzeń osobowości.

Dane sugerujące, że osobowość z pogranicza występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn nie zostały potwierdzone. Aktualne badania epidemiologiczne w populacji amerykańskiej podają podobną częstość występowania tego zaburzenia u obu płci – 5,9%. Z kolei 3–10% osób z tej grupy popełniło samobójstwo.

Metody leczenia zaburzeń osobowości można podzielić na farmakologiczne i psychologiczne, które zazwyczaj są równocześnie wdrażane. Oddziaływania farmakologiczne mają charakter doraźny i służą zmniejszaniu nasilenia objawów, takich jak lęk, depresja czy gwałtowne zmiany nastroju. Nie można nimi jednak "wyleczyć" zaburzeń osobowości. Skuteczność leków jest różna u poszczególnych osób, a najczęściej stosowane są selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI) oraz inne substancje.

Metody psychoterapeutyczne, takie jak psychoterapia psychoanalityczna, terapia oparta na mentalizacji czy terapia skoncentrowana na przeniesieniu, są uważane za skuteczne. Terapia dialektyczno-behawioralna jest również jednym z polecanych podejść w leczeniu zaburzeń osobowości. W przypadku osobowości z pogranicza, istotna jest znajomość aspektów rozwoju patologii osobowości i dynamiki terapii.

Istotnym czynnikiem etiologicznym jest zaniedbanie ze strony opiekunów, zarówno przez matkę, jak i przez ojca. Osoby z tym rozpoznaniem często postrzegają matkę jako zdystansowaną, niezaangażowaną lub konfliktową. Zwykle towarzyszy temu fizyczna lub psychologiczna nieobecność ojca w rodzinie pochodzenia tych pacjentów, a sama sytuacja tej rodzinie jest najczęściej chaotyczna i niespójna.

Osoby te często doświadczały w przeszłości rozłąki i utraty bliskich, przemocy fizycznej oraz były molestowane seksualnie. Te przeżycia bardzo negatywnie wpływają na więź dziecka z opiekunem. Powstaje wówczas tzw. „nieufny wzorzec przywiązania”, a to prowadzi do upośledzenia zdolności do mentalizacji, czyli zdolności do zrozumienia psychiki najpierw opiekuna, a potem innych osób. Jest to umiejętność refleksji, zrozumienia tego, co się wydarza, która umożliwia przepracowanie doznanych urazów psychicznych i rozwiązanie ich. Pacjenci z osobowością z pogranicza zwykle nie są zdolni do refleksji nad treścią umysłu własnego i innych; co w konsekwencji znacznie upośledza ich zdolność do radzenie sobie z trudnymi doświadczeniami.

Czują się pozbawieni możliwości wpływania na relacje z innymi. Wytwarza się u nich postawa nadmiernej czujności wobec otoczenia, które postrzegane jest jako wrogie i prześladowcze. Coraz więcej danych wskazuje na to, że te urazowe doświadczenia znajdują swoje odbicie w budowie i funkcjonowaniu mózgu osób, które ich doznały. Dlatego lęk takich osób oraz ich bliskich, dotyczący nieodwracalności zmian, znajduje swoje uzasadnienie. Niezwykle ważne jest więc podjęcie swoistej psychoterapii w połączeniu z kompleksowym leczeniem. Warto tutaj zaznaczyć, że istnieją już doniesienia o zmianach na poziomie neurotransmisji w mózgu w przypadku długotrwałych oddziaływań psychologicznych (podobnie jak dzieje się to w przypadku leczenia farmakologicznego).

Wspomnieć należy również o tzw. modelu biopsychospołecznym zaburzeń osobowości, który wyodrębnia trzy główne czynniki etiologiczne osobowości z pogranicza, tj.: biologicznie uwarunkowany temperament, traumatyczne i chaotyczne środowisko domowe, które warunkuje psychologiczne funkcjonowanie osoby oraz środowiskowy czynnik związany ze zdarzeniami wyzwalającymi „objawy” (np. próba stworzenia bliskiej relacji czy usamodzielnienia się). Czynniki te przez całe życie wzajemnie na siebie oddziałują i u różnych osób mogą mieć różne znaczenie przyczynowe.