Ostre zapalenie trzustki (OZT) rozwija się, gdy dochodzi do zaburzenia równowagi mechanizmów hamujących bądź stabilizujących aktywność enzymów w komórkach pęcherzykowych trzustki, co prowadzi do aktywacji enzymów już w obrębie tego narządu. Aktywne enzymy prowadzą do samotrawienia trzustki i okolicznych tkanek, co może spowodować nieodwracalne zniszczenie tego narządu. Działające enzymy trawią ściany naczyń krwionośnych i sąsiadujących z trzustką ścian przewodu pokarmowego, co może skutkować wewnętrznym krwotokiem bądź perforacją. Samotrawienie trzustki wyzwala silną reakcję zapalną, w której uczestniczą różne mediatory i komórki zapalne. Reakcja zapalna może być tak intensywna, że prowadzi do uogólnionej reakcji zapalnej (SIRS) i niewydolności wielonarządowej, a w ciężkich przypadkach może doprowadzić do śmierci. Czynnikiem wyzwalającym OZT może być wiele czynników, w tym kamica żółciowa, nadmierna konsumpcja alkoholu, hiperlipidemia, stosowanie niektórych leków, urazy jamy brzusznej, powikłania endoskopowej cholangiopankreatografii wstecznej (ECPW), wrodzone wady rozwojowe trzustki oraz dziedziczne mutacje genów sprzyjające aktywacji enzymów trzustkowych wewnątrzkomórkowo. Istnieje także idiopatyczne OZT, gdzie przyczyna choroby jest niezidentyfikowana. Mechanizm wywoływania OZT przez kamicę żółciową i alkohol nie jest jeszcze w pełni poznany.

Trudno jest znaleźć precyzyjne i godne zaufania dane dotyczące częstości występowania danej choroby. Może ona pozostać niezdiagnozowana, jeśli lekarz nie przeprowadzi odpowiednich testów diagnostycznych.

Wskaźniki zachorowalności na ostre zapalenie trzustki różnią się w zależności od regionu świata, oscylując między 10 a 44 przypadkami na 100 000 mieszkańców rocznie.

W ostatnich latach zaobserwowano globalny wzrost zachorowań na ostre zapalenie trzustki, przy czym kamica żółciowa stała się dominującą przyczyną tego schorzenia. Uważa się, że wzrost liczby zachorowań wynika z coraz częstszego występowania kamicy żółciowej jako skutku epidemii otyłości. Ponadto, zwiększona wiedza lekarzy oraz powszechność badań laboratoryjnych sprawiają, że w przypadkach diagnostycznie niejasnych coraz częściej oznacza się poziom enzymów trzustkowych we krwi i moczu, co ułatwia zdiagnozowanie ostrego zapalenia trzustki.

Charakterystycznym symptomem ostrego zapalenia trzustki jest intensywny ból w górnej części brzucha, który utrzymuje się przez długi czas. Zazwyczaj trwa dłużej niż jedną dobę, pojawia się nagle i stopniowo nasila, towarzyszą mu również nudności i wymioty, a czasem również gorączka. U niektórych pacjentów ból jest bardziej intensywny po jednej lub drugiej stronie brzucha, a u połowy chorych ból promieniuje do pleców.

Nieznośny ból jest zazwyczaj głównym powodem, dla którego pacjenci z ostre zapaleniem trzustki szukają pomocy medycznej. Osoby z łagodnymi objawami ostrego zapalenia trzustki, takimi jak łagodny ból, mogą nie udać się do lekarza lub zostać źle zdiagnozowani.

W niektórych przypadkach ostre zapalenie trzustki może mieć ciężki przebieg od samego początku, z objawami "ostrego brzucha" i/lub wstrząsem.

Jeśli pojawią się opisane wcześniej objawy, które często poprzedzone są tzw. "błędem dietetycznym" - na przykład spożyciem obfitego i tłustego posiłku z dodatkiem alkoholu - należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem.

Diagnoza jest ustalana na podstawie wywiadu, badania przedmiotowego i badań laboratoryjnych.

Wśród objawów przedmiotowych można zauważyć gorączkę, przyspieszoną czynność serca, bolesne podczas uciskania powłoki brzucha oraz brak szmerów wywołanych perystaltyką przewodu pokarmowego.

U części chorych może pojawić się żółtaczka będąca skutkiem utrudnienia odpływu żółci, czasem towarzyszy jej także zapalenie dróg żółciowych.

W badaniach laboratoryjnych kluczową rolę odgrywa ocena aktywności amylazy i lipazy w surowicy oraz moczu.

W ocenie przyczyn ataku ostrego zapalenia trzustki pomocna może być także ocena stężenia wapnia i lipidów we krwi oraz monitorowanie stężenia elektrolitów, mocznika, kreatyniny i glukozy.

W badaniach obrazowych istotne znaczenie mają zdjęcia RTG klatki piersiowej i jamy brzusznej oraz USG i tomografia komputerowa jamy brzusznej.

ECPW ze sfinkterotomią bańki wątrobowo-trzustkowej jest wskazane w przypadku udowodnionej żółciowej etiologii ciężkiego OZT.

Endoskopowa ultrasonografia bywa pomocna w identyfikacji przyczyn OZT, takich jak mikrolitiaza i zmiany w okolicy brodawki większej dwunastnicy.

Leczenie łagodnej postaci ostrego zapalenia trzustki jest stosunkowo proste i polega na krótkotrwałej restrukturyzacji żywieniowej i podawaniu leków przeciwbólowych. Odżywianie doustne zaleca się po ustąpieniu nieprzyjemnych objawów. W przypadku kamicy żółciowej jako przyczyny OZT, można rozważyć cholecystektomię lub endoskopową sfinkterotomię.

Leczenie ciężkiej postaci OZT wymaga intensywnej opieki medycznej i skutecznego zwalczania powikłań, takich jak zakażenia czy nadmiernego zagęszczenia krwi. Konieczne jest także właściwe żywienie i stosowanie antybiotykoterapii.

Podczas przebiegu ciężkiej postaci OZT należy śledzić rozwijające się powikłania i zapewnić pacjentowi optymalną opiekę medyczną. W niektórych przypadkach konieczna jest współpraca chirurga, gastroenterologa i anestezjologa.

Badania nad lekami pozwalającymi na kontrolowanie reakcji zapalnych i zaburzeń odpornościowych w ciężkiej postaci OZT mają na celu zmniejszenie śmiertelności tej choroby.

Delikatna postać ostrego zapalenia trzustki ustępuje u większości chorych bez trwałych uszkodzeń narządów jamy brzusznej. Występuje to w przypadku, gdy atak OZT jest pojedynczym zdarzeniem, a nie częścią przewlekłego stanu zapalnego trzustki oraz gdy efektywnie usunięto przyczynę (np. kamienie żółciowe), co zapobiega nawrotom choroby.

W przypadku ciężkiego ataku ostrych zapalenia trzustki, obecna śmiertelność wynosi około 10%. Dzięki znacznej rezerwie czynnościowej trzustki, u większości pacjentów, którzy przetrwają ostrą fazę choroby, możliwe jest całkowite wyleczenie. Tylko niewielka grupa pacjentów będzie potrzebować długotrwałej terapii insulinowej i substytucyjnego leczenia preparatami enzymów trzustkowymi po okresie rekonwalescencji.

Po zakończeniu leczenia szpitalnego powinno się unikać spożywania pokarmów ciężkostrawnych oraz alkoholu po przebytym ciężkim zapaleniu trzustki. Zaleca się również regularne stosowanie preparatów enzymów trzustkowych przez okres około roku. Jeśli kamica żółciowa była przyczyną ostrego zapalenia trzustki, pacjent powinien w ciągu kilku miesięcy poddać się odpowiedniemu leczeniu kamicy żółciowej (np. cholecystektomii).