Określenie "dyskomfort w okolicach dolnego odcinka kręgosłupa" jest używane do opisania różnych rodzajów dolegliwości bólowych, które występują w tym obszarze. Bóle te mogą mieć różne przyczyny, nasilenie i przebieg. Najczęściej bóle kręgosłupa lędźwiowego mają podłoże w chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa, która może być spowodowana przez różne czynniki, takie jak: predyspozycje genetyczne, wykonywana praca (zwłaszcza obciążenia kręgosłupa), wiek, aktywność sportowa i budowa ciała.

Najczęstszym powodem bólu w okolicy dolnego odcinka kręgosłupa jest uszkodzenie krążka międzykręgowego, który pełni rolę amortyzatora i łącznika między trzonami kręgowymi. Składa się z chrzęstnego jądra miażdżystego otoczonego pierścieniem włóknistym, który ma za zadanie przenoszenie i absorbowanie obciążeń na kręgosłup.

Lumbago, zwany także postrzałem, jest nagłym, ostry bólem w dolnej części pleców, bez względu na przyczynę. Najczęstszym powodem tego rodzaju bólu jest choroba krążka międzykręgowego.

Proces degeneracji krążków międzykręgowych, który zaczyna się już w okresie dojrzewania i postępuje wraz z czasem, nazywany jest dyskopatią.

Gwałtowne nasilenie zmian zwyrodnieniowych krążka międzykręgowego pod wpływem nadmiernego obciążenia prowadzi do pęknięcia włókien pierścienia włóknistego i przesunięcia jądra miażdżystego do tyłu, powodując ostry ból pleców. W takich przypadkach mówimy o ostrej lumbalgii (potocznie nazywanej także lumbago lub postrzałem).

Jeśli jądro miażdżyste, które zazwyczaj stanowi środkową część krążka międzykręgowego, zostanie przesunięte do tyłu na tyle, że spowoduje ucisk na korzenie nerwowe w kanale kręgowym, ból kręgosłupa może być towarzyszyć ból promieniujący do pośladka, uda lub stopy. Wtedy mówimy o problemie z krążkiem międzykręgowym.

W niektórych sytuacjach pierścień włóknisty może być całkowicie przerwany, a fragment jądra miażdżystego może przesunąć się do kanału kręgowego, wywołując ucisk na korzenie nerwowe lub ich uszkodzenie. To stan nazywany jest przepukliną jądra miażdżystego krążka międzykręgowego. Oprócz bólu mogą pojawić się objawy neurologiczne, jak zaburzenia czucia, niedowład stopy czy osłabienie odruchów.

Dyskopatia nie jest jedyną przyczyną bólu kręgosłupa. Często ból jest spowodowany przez przeciążone lub skurczone zakończenia nerwowe, stawy międzywyrostkowe lub więzadła kręgosłupa. Należy także brać pod uwagę inne patologie, jak guzy kręgosłupa, zmiany zapalne czy złamania, zwłaszcza u osób starszych.

Kolejną grupą dolegliwości odczuwanych często jako lumbago są bóle spowodowane problemami sąsiednich narządów:

• układu moczowego
• układu rozrodczego u kobiet
• gruczołu krokowego u mężczyzn
• dolnego odcinka przewodu pokarmowego
• wątroby i trzustki
• stawów biodrowych i krzyżowo-biodrowych.

Mówimy wtedy o tzw. bólach rzutowanych (udzielonych, z przeniesienia).

Ból w dolnej części pleców dotyka prawie wszystkich dorosłych w różnych momentach życia, a co roku kolejne 5% populacji cierpi na ten problem. U większości pacjentów ból zmniejsza się w ciągu 2 miesięcy od pojawienia się objawów, ale niestety aż u 75% z nich ból powraca.

Istnieją dwa różne rodzaje bólów kręgosłupa lędźwiowego spowodowanych przez dyskopatię.

Pierwszy typ to nagły, ostry ból krzyża, który pojawia się po nagłym przeciążeniu kręgosłupa podczas schylania się, podnoszenia ciężkich przedmiotów lub skrętu tułowia. Jest to ból przeszywający i ostry, odczuwalny głęboko, a każdy ruch powoduje jego zaostrzenie. Zazwyczaj ból jest ograniczony do dolnej części kręgosłupa i okolic przykręgosłupowych, ale w niektórych przypadkach może promieniować do biodra, uda, łydki lub stóp. Odruchowy skurcz mięśni przykręgosłupowych może unieruchomić tułów, często powodując znaczne skrzywienie w płaszczyźnie bocznej lub przednio-tylnej.

Drugim typem bólów kręgosłupa lędźwiowego są tępe i rozlane bóle, stopniowo narastające. Nasilają się podczas stania, siedzenia, chodzenia, ale ustępują w pozycji leżącej. Ten rodzaj bólu jest charakterystyczny dla okresu choroby dysku międzykręgowego przed przerwaniem pierścienia włóknistego.

Inny rodzaj bólu lędźwiowo-krzyżowego to ból zapalny. Jest to ból w okolicy krzyżowo-lędźwiowej, promieniujący do pachwin, pośladków i stawów kolanowych, zazwyczaj tępy, trudny do zlokalizowania, jednostronny lub obustronny, przerywany, staje się stały po kilku miesiącach. Ból często nasila się w drugiej połowie nocy (pacjent może wstać z łóżka, aby się rozruszać, co może złagodzić ból), rano pojawia się uczucie sztywności. Intensywność bólu zmniejsza się po wykonaniu ćwiczeń fizycznych.

W przypadku dolegliwości lędźwiowych, zazwyczaj sami pacjenci ograniczają ruchy i obciążenia kręgosłupa. Ważne jest pozostawanie w łóżku, w odpowiedniej pozycji, która przynosi ulgę. Nie zaleca się jednak długotrwałego unieruchomienia. Z reguły poprawa następuje po kilku dniach, ale jeśli ból nie ustępuje w ciągu 3-4 dni, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem.

W celu złagodzenia bólu można sięgnąć po dostępne bez recepty leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, ibuprofen, diklofenak, naproksen czy aspiryna. Skuteczne mogą okazać się także maści lub żele zawierające substancje przeciwbólowe i przeciwzapalne. Część pacjentów korzystnie reaguje na stosowanie okładów chłodzących lub rozgrzewających.

W przypadku braku poprawy należy udać się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, który po badaniu może przepisać mocniejsze leki przeciwbólowe. Może także zalecić leki rozluźniające mięśnie lub uspokajające, a w ciężkich przypadkach leki przeciwbólowe z grupy narkotycznych, podawane doustnie lub w zastrzykach.

Silny ból kręgosłupa lędźwiowego zazwyczaj powoduje trudności z oddawaniem moczu i defekacją. Leki przeciwbólowe z reguły pomagają, a ciepła kąpiel może również pomóc rozluźnić zwieracze. Jednak jeśli nie uda ci się oddać moczu przez kolejne 12 godzin, koniecznie udaj się do lekarza.

Należy również jak najszybciej zgłosić się do lekarza, jeśli bólowi (szczególnie promieniującemu do kończyny dolnej) towarzyszą:

• osłabienie siły ruchów stopy (brak możliwości zginania lub wyprostowania stopy w stawie skokowym)
• osłabienie siły mięśniowej w innej części kończyny dolnej
• zaburzenia czucia na skórze kończyny dolnej.

Te objawy mogą wskazywać na ucisk krążka międzykręgowego na korzenie nerwowe.

W przypadku przewlekłego bólu, warto skonsultować się z lekarzem, jeśli towarzyszą mu objawy takie jak:

• niewyjaśniona utrata masy ciała
• gorączka lub dreszcze towarzyszące bólowi
• nasilanie się bólu w nocy lub w pozycji leżącej.

Przed postawieniem diagnozy i rozpoczęciem leczenia lekarz musi uzyskać istotne informacje dotyczące pojawienia się, lokalizacji i intensywności bólu, a także wyniki obiektywnego badania fizykalnego. Osoby z bólem w dolnej części kręgosłupa powinny być przygotowane na pytania dotyczące:

• czasu i okoliczności pojawienia się objawów
• nasilenia bólu
• czynników, które pogarszają ból (np. określone pozycje, wysiłek, ruch)
• czynników, które łagodzą ból
• czasu trwania dolegliwości

Aby właściwie zdiagnozować problem, istotne jest dokładne określenie miejsca bólu (czy to ból w dolnej części pleców, ból rozpromieniony, czy ból korzeniowy). Lekarz będzie także pytał o inne objawy towarzyszące bólowi (np. gorączka, trudności z oddawaniem moczu i stolca, zaburzenia czucia w nogach i okolicach krocza, problemy z funkcją seksualną), stosowane leki oraz inne schorzenia.

Podczas badania lekarz oceni siłę mięśni, odruchy w dolnej części ciała, czucie i napięcie nerwów. Przydatne będą testy, takie jak podnoszenie kończyn w pozycji leżącej, zginanie i prostowanie kończyn, wywoływanie odruchów czy testowanie czucia poprzez dotykanie skóry ostrym i tępym przedmiotem na przemian.

Przeważnie, gdy ból nie wiąże się z zaburzeniami neurologicznymi i nie ma podejrzeń o uraz, stan zapalny czy nowotwór, badania obrazowe nie są konieczne do postawienia diagnozy.

Badania diagnostyczne u pacjenta cierpiącego na ostry zespół bólowy są konieczne w przypadku podejrzenia zmian nowotworowych lub zapalnych w kręgosłupie lub w przypadku obecności zaburzeń neurologicznych. W przypadku wystąpienia tych objawów, konieczne jest przeprowadzenie badań obrazowych w trybie pilnym, aby ocenić konieczność leczenia operacyjnego. W przypadku przewlekłego bólu kręgosłupa, badania obrazowe mogą być wykorzystane do dalszej diagnozy, dostosowania rehabilitacji oraz oceny potrzeby leczenia operacyjnego.

Do najczęściej wykorzystywanych badań obrazowych w diagnostyce bólów kręgosłupa lędźwiowego należą: zdjęcia rentgenowskie (RTG w różnych projekcjach), tomografia komputerowa (TK) kręgosłupa oraz rezonans magnetyczny (MR).

Zdjęcie rentgenowskie umożliwia ocenę struktur kostnych kręgosłupa, zwłaszcza po urazach, podejrzeniu zmian nowotworowych lub innych patologii kręgosłupa. Z kolei badanie rentgenowskie w ruchu pozwala na ocenę stabilności kręgosłupa.

Tomografia komputerowa pozwala na dokładne obrazowanie struktur kostnych oraz ocenę tkanek miękkich i dyskopatii. Jest przydatna zarówno w diagnostyce urazów kręgosłupa, chorób zwyrodnieniowych kręgosłupa, jak i w przypadku zwężenia kanału kręgowego. Jest często wybieraną metodą diagnostyczną u pacjentów, u których MR jest przeciwwskazany (np. z uwagi na metalowe protezy lub rozrusznik serca).

Rezonans magnetyczny zapewnia wysokiej jakości obrazy tkanek ciała i jest bardzo skuteczny w wykrywaniu przepukliny jądra miażdżystego. Ponadto doskonale prezentuje inne patologie kręgosłupa, takie jak guzy, krwiaki czy zmiany ropne.

W przypadku ostrego bólu w okolicach dolnej części kręgosłupa należy stosować terapię zachowawczą, która obejmuje krótkotrwałe odciążenie kręgosłupa (ważne: unieruchomienie w łóżku nie powinno trwać dłużej niż 4–5 dni), stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych (podaż doustna, zastrzyki lub miejscowo w postaci żelu lub maści) oraz w niektórych przypadkach leków rozluźniających mięśnie. Konieczne jest unikanie czynności, które mogą nasilać ból. Istotne jest również edukowanie pacjenta w celu zrozumienia przyczyny dolegliwości oraz prostych metod łagodzenia bólu i unikania czynników obciążających kręgosłup, które mogą pogłębiać objawy (jak schylanie się, podnoszenie ciężarów, skłony czy nadmierny wygięcie kręgosłupa).

Kolejnym etapem terapii bólu w dolnej części pleców jest fizykoterapia i rehabilitacja. Nie należy zwlekać z ich rozpoczęciem, ponieważ im szybciej rozpocznie się odpowiednie ćwiczenia, tym mniejsze ryzyko, że ostry ból przekształci się w przewlekłe dolegliwości kręgosłupa. Trzeba pamiętać, że zabiegi fizykoterapeutyczne, takie jak TENS, elektrostymulacja, ultradźwięki (niezalecane w fazie ostrej), a także terapie cieplne i chłodzące, są metodami uzupełniającymi, które ułatwiają prawidłową rehabilitację. Leczenie oparte wyłącznie na fizykoterapii przynosi znacznie gorsze rezultaty w porównaniu z jednoczesnym stosowaniem terapii i ćwiczeń fizycznych.

Nie istnieją ogólne ćwiczenia, które mogą pomóc w przypadku bólu w dolnym odcinku kręgosłupa.

Program treningowy powinien być dostosowany indywidualnie do pacjenta i prowadzony przez terapeutę, aż do momentu, gdy pacjent będzie mógł samodzielnie kontynuować odpowiednie i regularne ćwiczenia w domu.

Leczenie chirurgiczne jest niezbędne tylko u niewielu pacjentów cierpiących na ból krzyża. Sytuacjami, które wymagają pilnej interwencji chirurgicznej, są przypadki ostrej rwy kulszowej powodujące osłabienie mięśni kończyny dolnej (po potwierdzeniu w badaniach MR lub TK ucisku na korzeń nerwowy przez fragment dysku międzykręgowego) oraz rwy kulszowej z zatrzymaniem moczu i zaburzeniami czucia na kończynach lub w okolicach krocza. Dodatkowo, rozpoznanie niestabilnego złamania kręgosłupa, guza lub ropnia w kanale kręgowym, z towarzyszącym deficytem neurologicznym (osłabienie mięśni, zaburzenia czucia, zaburzenia odruchów) również kwalifikuje się do pilnej operacji.

Leczenie operacyjne może być również konieczne w przypadku nasilonego bólu, który nie ustępuje po stosowaniu leków przeciwbólowych, lub w przypadku przewlekłego bólu krzyża, który nie reaguje na leczenie zachowawcze, a badania obrazowe potwierdzają ucisk na nerwy. Najczęściej wykonywanym zabiegiem operacyjnym przy przepuklinie dysku międzykręgowego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym jest mikrodyscektomia. Gdy ucisk na nerwy jest spowodowany nie tylko przez dyskopatię, ale także przez zmiany zwyrodnieniowe w stawach międzykręgowych lub zwyrodnieniowe zmiany w więzadłach w kanale kręgowym, konieczna jest laminektomia.

Operacyjne leczenie usuwa jedynie zwężenie kanału kręgowego i stabilizuje trzony kręgów w niektórych przypadkach, ale nie eliminuje przyczyny choroby, czyli zwyrodnienia krążków międzykręgowych i całego kręgosłupa. Ponadto ból kręgosłupa lędźwiowego może wynikać z wielu różnych przyczyn, na które operacja nie ma wpływu, co ogranicza skuteczność tego rodzaju leczenia.

Jeśli przepuklina jądra miażdżystego była głównym powodem bólu, zazwyczaj leczenie przynosi dobre rezultaty, jednak w przypadku gdy ból wynika z innych patologii kręgosłupa, efekty operacji nie zawsze są zadowalające. Około 60% pacjentów operowanych z powodu przepukliny wraca do pracy w ciągu roku po zabiegu, a około 25% musi zmienić swoje zajęcie. Tylko około 15% pacjentów nie jest w stanie wrócić do pracy z powodu przewlekłego bólu kręgosłupa.

Po operacji konieczna jest kontynuacja rehabilitacji w celu zmniejszenia ryzyka powrotu przepukliny. Około 10% osób poddanych operacji cierpi na nawrotową przepuklinę jądra miażdżystego w ciągu 2 lat od zabiegu.

Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa charakteryzuje się okresowym nasileniem i ustępowaniem objawów bólowych. Z tego powodu należy systematycznie kontynuować aktywną rehabilitację, w tym ćwiczenia aerobowe, wzmacniające mięśnie brzucha i przykręgosłupowe oraz rozciągające. Ważne jest również przestrzeganie zasad obciążania kręgosłupa oraz unikanie pozycji, które mogą zwiększać ryzyko ponownego uszkodzenia krążka międzykręgowego.

Po zakończeniu leczenia operacyjnego rutynowe badania kontrolne nie są konieczne, o ile dolegliwości bólowe nie powracają lub są ograniczone i nie wskazują na nawracającą przepuklinę jądra miażdżystego.

Nie ma jednej idealnej metody zapobiegania chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa i bólom lędźwiowym.

Proste metody, które mogą zmniejszyć ryzyko bólu kręgosłupa lędźwiowego, obejmują ograniczenie obciążeń kręgosłupa, unikanie wstrząsów i wibracji, wykonywanie ćwiczeń aerobowych oraz wzmacnianie mięśni brzucha i przykręgosłupowych oraz utrzymanie prawidłowej postawy ciała.