Zespół policystycznych jajników (PCOS) to problem dotyczący kobiet w wieku rozrodczym, charakteryzujący się wieloma pęcherzykami w jajnikach widocznymi w ultrasonografii. Powstawanie tego zaburzenia jest skomplikowane, wynika z czynników genetycznych, endokrynologicznych, metabolicznych i środowiskowych.

PCOS objawia się cyklami menstruacyjnymi bez owulacji (co uniemożliwia zajście w ciążę) oraz nadmierną produkcją hormonów męskich - androgenów, które wpływają na zmiany w organizmie kobiety. Problemem często towarzyszącym PCOS jest insulinooporność, która może przyczynić się do nasilenia objawów choroby poprzez zwiększoną produkcję androgenów.

Wskazuje się, że PCOS może mieć podłoże genetyczne i może występować u kobiet narażonych na nadmierną ekspozycję na hormony męskie już w życiu płodowym. Kobiety z nadwagą lub otyłością oraz prowadzące niezdrowy tryb życia są bardziej narażone na rozwój zaburzenia już od młodego wieku.

Nieleczona PCOS może prowadzić do powikłań metabolicznych, takich jak zaburzenia węglowodanowe i lipidowe. Istnieje zwiększone ryzyko rozwoju cukrzycy typu II, chorób sercowo-naczyniowych, zespołu metabolicznego oraz nowotworów błony śluzowej macicy u kobiet z zespołem policystycznych jajników.

Ocenia się, że PCOS dotyczy 4-12% kobiet w wieku rozrodczym, jednak często pozostaje nierozpoznane, szczególnie u młodych dziewcząt.

Niepokojące symptomy (szczególnie problematyczne zmiany w cyklu menstruacyjnym, które zawsze wymagają wyjaśnienia) mogą sugerować obecność PCOS i powinny skłonić do wizyty u specjalisty, który przeprowadzi odpowiednią diagnostykę. Wiele kobiet dowiaduje się o chorobie dopiero wtedy, gdy mają trudności z zajściem w ciążę. Szybkie rozpoczęcie leczenia oraz modyfikacja stylu życia mogą pomóc w kontrolowaniu choroby i ograniczeniu jej wpływu na codzienne funkcjonowanie kobiety. Ważne jest, aby leczenie PCOS było prowadzone interdyscyplinarnie - pacjentka powinna być pod opieką lekarza rodzinnego, który będzie monitorował jej ogólny stan zdrowia oraz ewentualne zmiany metaboliczne, wymagające dodatkowego leczenia i specjalistycznych konsultacji. W przypadku osób z nadwagą zalecana jest także wizyta u dietetyka. Zaburzenia psychiczne, takie jak depresja czy zaburzenia lękowe, powinny być odpowiednio leczone przez psychoterapeutę lub psychiatrę.

Objawy zespołu policystycznych jajników są niespecyficzne, dlatego podejrzenie choroby wymaga przeprowadzenia odpowiednich badań diagnostycznych, które mają również na celu wykluczenie innych schorzeń powodujących podobne objawy. Na początku lekarz prowadzi wywiad z pacjentką dotyczący jej dolegliwości, przeprowadza badanie ginekologiczne oraz zleca dodatkowe testy.

Do diagnozy PCOS stosuje się tzw. kryteria Rotterdamskie. Aby potwierdzić obecność zespołu policystycznych jajników, konieczne jest spełnienie co najmniej 2 z 3 poniższych kryteriów:

• występowanie objawów związanych ze zwiększonym poziomem androgenów we krwi
• brak lub nieregularne owulacje
• charakterystyczny obraz policystycznych jajników w ultrasonografii.

Badanie ultrasonograficzne przezpochwowe jest powszechnie stosowaną metodą obrazową do diagnozowania zespołu policystycznych jajników. Podczas tego badania lekarz ocenia strukturę jajników. Mówi się o policystycznych jajnikach, gdy objętość jajnika wynosi około 10 cm3 i/lub gdy w każdym z jajników stwierdza się co najmniej 20 pęcherzyków o średnicy 2-9 mm.

Wszystkie badania hormonalne należy przeprowadzać w pierwszej fazie cyklu menstruacyjnego, czyli między 3. a 5. dniem od pierwszego dnia miesiączki. Analizuje się wówczas poziomy testosteronu, SHBG, androstendionu, DHEA-S oraz hormonów gonadotropowych - LH i FSH. Aby potwierdzić prawidłowe owulacje, oznacza się także stężenie progesteronu w drugiej fazie cyklu.

W diagnostyce dodatkowej wykorzystuje się test obciążenia glukozą, który polega na pomiarze poziomu glukozy na czczo, a następnie 2 godziny po spożyciu 75 g roztworu glukozy, by ocenić funkcjonowanie metabolizmu węglowodanów.

Ważne jest również wykluczenie innych zaburzeń hormonalnych, takich jak zespół Cushinga, choroby tarczycy, wrodzony przerost nadnerczy, hiperprolaktynemia, akromegalia oraz obecność guzów wydzielających męskie hormony płciowe.

Osoby z nadwagą powinny rozpocząć leczenie zespołu policystycznych jajników od zmiany stylu życia: redukcji masy ciała poprzez zmianę diety, wyeliminowanie niezdrowych nawyków żywieniowych i regularne wykonywanie aktywności fizycznej co najmniej 3–4 razy w tygodniu. Zaleca się stosowanie diety opartej na produktach o niskim indeksie glikemicznym, z regularnym spożywaniem pełnowartościowych posiłków z warzywami i owocami.

Jeśli zmiany w stylu życia nie przyniosą oczekiwanych efektów, konieczne jest rozpoczęcie terapii farmakologicznej, dostosowanej do celów, jakie chce osiągnąć pacjentka.

Dla kobiet, które nie planują zajścia w ciążę w najbliższym czasie, w celu redukcji objawów i ryzyka powikłań proponuje się stosowanie tabletek antykoncepcyjnych. Czasami stosuje się także leki antyandrogenne (np. spironolakton, finasteryd), które pomagają w redukcji objawów związanych z nadmiernym stężeniem androgenów we krwi, ale terapia ta jest możliwa tylko u pacjentek zabezpieczonych przed zajściem w ciążę – te leki mogą szkodzić płodowi.

W przypadku leczenia niepłodności celem jest przywrócenie cykli owulacyjnych. W terapii PCOS najczęściej stosuje się cytrynian klomifenu. Jeśli terapia jest nieskuteczna, rozważa się indukcję owulacji za pomocą gonadotropin, a w ostateczności procedury zapłodnienia pozaustrojowego.

Metformina jest pomocnym lekiem u kobiet z PCOS, pomagającym utrzymać właściwą równowagę metaboliczną. W połączeniu ze zmianą stylu życia zapobiega powikłaniom związanych z zespołem policystycznych jajników.

PCOS jest chorobą, której objawom można zapobiegać. Przerwanie leczenia zwykle skutkuje nawrotem dolegliwości. Jeśli chodzi o niepłodność spowodowaną zaburzeniami hormonalnymi wynikającymi z PCOS, szanse na zajście w ciążę i urodzenie dziecka po zmianie trybu życia i stosowaniu odpowiedniej terapii są stosunkowo wysokie.