Półpasiec to nawrót zakażenia wirusowego wywołanego przez ten sam wirus co ospa wietrzna. Choroba może wystąpić u osób, które miały ospę wietrzną w przeszłości.

Półpasiec jest zaraźliwy dla otoczenia i objawia się zmianami skórnymi wzdłuż nerwów międzyżebrowych.

Półpasiec manifestuje się poprzez występowanie bolesnych pęcherzyków po jednej stronie ciała, typowo na obszarach skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy nazywany dermatomem. Zmiany skórne najczęściej pojawiają się w okolicach nerwów międzyżebrowych, stąd nazwa choroby "półpasiec". Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić objawy zwiastunowe, takie jak ból w obszarze, gdzie później pojawią się zmiany skórne, świąd, uczucie mrowienia oraz inne parestezie. Ból i parestezje pojawiają się zazwyczaj kilka dni przed pojawieniem się zmian skórnych i mogą utrzymywać się nawet po ich ustąpieniu. Dodatkowo mogą towarzyszyć im gorączka, ból głowy i złe samopoczucie.

Półpasiec charakteryzuje się pojawieniem bolesnej lub swędzącej wysypki, jednostronnej i ograniczonej do obszaru jednego dermatomu lub sąsiednich dermatomów. Wysypka zazwyczaj występuje na tułowiu wzdłuż nerwu międzyżebrowego i nie przekracza linii środkowej ciała. Jednak u niektórych pacjentów może ona obejmować kilka dermatomów lub mieć charakter rozsiany, zwłaszcza u osób z osłabionym układem odpornościowym. W takich przypadkach trudno odróżnić półpasiec rozsiany od ospy wietrznej.

W początkowym stadium wysypka może być rumieniowo-plamista, a następnie pojawiają się grudki, które szybko przekształcają się w pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym, a następnie w krosty. Po kilku dniach pęcherzyki pękają, pozostawiając nadżerki i owrzodzenia, pokryte strupami. Proces ten powtarza się przez około tydzień, a po 3-4 tygodniach strupy odpadają, pozostawiając często blizny. Wysypce mogą towarzyszyć pobolewania, świąd, gorączka, ból głowy i uczucie ogólnego zmęczenia.

Półpasiec jest spowodowany przez wirusa VZV, który po pierwszym zakażeniu powoduje ospę wietrzną. Po wyleczeniu z ospy wietrznej, wirus pozostaje w organizmie w postaci uśpionej w nerwach, co nazywa się latencją wirusa. Następnie, z nieznanych jeszcze przyczyn, dochodzi do reaktywacji wirusa i rozwoju półpaśca, co objawia się klinicznie. Spadek odporności, najprawdopodobniej związany ze starzeniem się organizmu, innymi chorobami lub stosowaniem leków immunosupresyjnych, może prowadzić do reaktywacji wirusa.

Półpasiec może wystąpić tylko u osób, które wcześniej miały ospę wietrzną, najczęściej po naturalnym zakażeniu lub rzadziej po szczepieniu przeciw ospie wietrznej. W praktyce ryzyko półpaśca dotyczy wszystkich osób starszych, ponieważ prawie cała populacja polska po 40. roku życia miała ospę wietrzną. Ryzyko półpaśca wzrasta wraz z wiekiem, szczególnie po 50. roku życia. Po przekroczeniu 85. roku życia ryzyko półpaśca sięga nawet 50%, a ryzyko powikłań, takich jak neuralgia popółpaścowa, również znacząco rośnie w starszym wieku. Dlatego osoby starsze chorujące na półpasiec mogą wymagać hospitalizacji w celu leczenia powikłań, w tym neuralgii.

Czynniki ryzyka rozwoju półpaśca obejmują wiek powyżej 65 lat, obecność nowotworów złośliwych, terapię immunosupresyjną, stosowanie statyn, cukrzycę, zakażenie HIV i inne przyczyny osłabienia odporności komórkowej. U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, jeśli matka miała ospę wietrzną w ciąży po 20. tygodniu, co może prowadzić do reaktywacji wirusa u dziecka.

Według najnowszych danych z USA, prawie co trzecia osoba doświadczy rozwoju półpaśca w ciągu swojego życia. Choroba może wystąpić u każdego, kto miał ospę wietrzną, szczególnie u dorosłych, gdzie ryzyko choroby rośnie wraz z wiekiem. Większość przypadków półpaśca zdarza się po 60. roku życia, a zazwyczaj występuje on jednorazowo. W wyjątkowych sytuacjach, szczególnie z pewnymi czynnikami ryzyka, półpasiec może nawracać więcej niż raz.

Półpasiec nie jest chorobą zgłaszaną w Polsce, więc precyzyjna liczba przypadków nie jest znana. Na całym świecie, zachorowalność na półpasiec waha się między 1,2 a 3,4 przypadków na 1000 osób rocznie, rosnąc nawet do 3,9–11,8 na 1000 osób u osób powyżej 65. roku życia. W USA, co roku notuje się około miliona przypadków półpaśca. Zapadalność na półpasiec wynosi tam około 4 przypadków na 1000 mieszkańców rocznie, przy większej liczbie u osób powyżej 60. roku życia.

W Polsce, ospa wietrzna jest najczęściej zgłaszaną chorobą zakaźną, z około 200 tysiącami zachorowań rocznie. Ze względu na wysoką zaraźliwość, prawie cała populacja będzie miała ospę wietrzną w swoim życiu. Szacuje się, że około 99,5% populacji powyżej 40. roku życia przeszło ospę wietrzną, co oznacza, że kilkanaście milionów osób w Polsce jest narażonych na rozwój półpaśca.

Neuralgia popółpaścowa jest najczęstszym powikłaniem półpaśca. To przewlekły ból, który występuje w miejscu wysypki półpaśca, utrzymujący się nawet po ustąpieniu wysypki. Ból ten może być bardzo nasilony i trwać nawet kilka lat. Większe ryzyko wystąpienia neuralgii dotyczy osób starszych.

Ciężki przebieg kliniczny półpaśca może przybierać różne formy, w tym postać krwotoczną, zgorzelinową lub uogólnioną. W przypadku zajęcia nerwu trójdzielnego, może pojawić się półpasiec oczny, stan zagrażający wzrokowi.

Półpasiec oczny to stan, w którym zmiany skórne półpaśca zajmują nerw oczny. Objawia się bólem głowy, bólem oka, czerwonym okiem, obrzękiem powiek, zamglonym widzeniem i innymi dolegliwościami. Wczesne rozpoznanie i leczenie są kluczowe dla zachowania zdrowia oka.

Powikłania półpaśca mogą obejmować upośledzenie słuchu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenia narządów wewnętrznych, a nawet zapalenie mózgu. Osoby z obniżoną odpornością są bardziej narażone na rozwój powikłań półpaśca.

Trwałe następstwa półpaśca mogą obejmować utratę wzroku, zaburzenia słuchu, porażenia nerwów, powikłania neurologiczne i zgon. Śmiertelność związana z półpaścem występuje zazwyczaj u osób starszych lub z zaburzoną odpornością.

Wirus VZV, który wywołuje półpasiec, może przenieść się z osoby z aktywnym półpaścem na osoby podatne na zakażenie VZV, czyli takie, które dotąd nie chorowały na ospę wietrzną. W takich sytuacjach może dojść do rozwinięcia się ospy wietrznej, jednak półpasiec nie pojawi się od razu. Półpasiec jest znacznie mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, a ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niewielkie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem występującym w wykwitach półpasowych (pęcherzykach), przy czym krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny.

Chorzy na półpasiec stanowią zagrożenie dla otoczenia tylko w fazie nieprzyschniętej wysypki pęcherzyków, natomiast nie są zaraźliwi przed pojawieniem się wysypki ani po zaschnięciu pęcherzyków z utworzeniem strupków. Zaleca się, by osoba chora na półpasiec przykrywała wysypkę odzieżą, co istotnie zmniejsza zaraźliwość dla otoczenia. Osoby obciążone dużym ryzykiem ciężkiego przebiegu ospy wietrznej to kobiety ciężarne, wcześniaki urodzone przez matki, podatne na zachorowanie na ospę wietrzną, dzieci urodzone poniżej 28. tygodnia ciąży lub o masie ciała poniżej 1000 gramów, niezależnie od tego, czy matka miała ospę wietrzną czy była zaszczepiona oraz pacjenci z zaburzeniami odporności, niezależnie od wieku.

W terapii wykorzystuje się preparaty antywirusowe, które zmniejszają intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Właściwym warunkiem skutecznego leczenia jest jego jak najwcześniejsze rozpoczęcie, najlepiej tuż po wystąpieniu wysypki. Nie ma dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega głównemu powikłaniu - neuralgii popółpaścowej. Objawy bólowe należy leczyć tylko objawowo.

Preparaty antywirusowe zmniejszają nasilenie i czas trwania objawów półpaśca. Dostępne są różne leki antywirusowe (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania i zmniejszyć intensywność objawów. Aby terapia była skuteczna, konieczne jest jej jak najwcześniejsze rozpoczęcie - najlepiej w pierwszej dobie po wystąpieniu wysypki. Leczenie acyklowirem trwa 7-10 dni, a walacyklowirem 7 dni. Jednak nie ma dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega wystąpieniu neuralgii popółpaścowej.

W przypadku bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). W sytuacji silnego bólu, gdy wspomniane leki nie działają, lekarz może zalecić mocniejsze preparaty, takie jak opioidy, gabapentynę, amitryptylinę, czasem również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych preparatów antywirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w formie pudru i papek.

Kąpiele oraz leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić swędzenie towarzyszące wysypce.

Choroba półpasiec nie zapewnia ochrony przed ponownym wystąpieniem. Szacuje się, że ryzyko nawrotu półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego epizodu wynosi od 6 do 8 procent.

Jedynym sposobem zmniejszenia ryzyka wystąpienia półpaśca i związanych z nim długotrwałych dolegliwości bólowych jest podanie szczepionki ochronnej. Dzięki szczepieniom można uniknąć ospy wietrznej, a tym samym zmniejszyć ryzyko późniejszego zachorowania na półpaśca. Dostępna jest także szczepionka zapobiegająca samej chorobie półpaśca u osób, które już przeszły ospę wietrzną.

W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku. Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi to szczepionka "nieżywa", zalecana zarówno dla osób powyżej 50. roku życia, jak i dla osób powyżej 18. roku życia z czynnikami ryzyka zachorowania na półpaśca. Obejmują one m.in. deficyty odporności, przewlekłe choroby serca, płuc, wątroby, cukrzycę oraz choroby autoimmunizacyjne.