Półpasiec, nazywany także herpesem zoster, to ponowne aktywowanie zakażenia wirusowego spowodowanego przez wirusa varicella zoster. Choroba może wystąpić u osób, które wcześniej miały ospę wietrzną, niezależnie od ciężkości przebiegu choroby.

Półpasiec jest zaraźliwy dla otoczenia, a objawia się zmianami skórnymi wzdłuż nerwów międzyżebrowych po jednej stronie tułowia.

Półpasiec manifestuje się poprzez pojawienie się bolesnych pęcherzyków po jednej stronie ciała, umiejscowionych na obszarach skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy. Zmiany te najczęściej występują w nerwach międzyżebrowych, co sprawia, że nazwano tę chorobę „pół-paszkiem”. Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić objawy zapowiadające, takie jak ból w jednym dermatomie, świąd skóry czy mrowienie. Ból i parestezje zwykle pojawiają się 3–4 dni przed zmianami skórnymi i mogą utrzymywać się nawet po ich zniknięciu. Dodatkowo, mogą pojawić się gorączka, ból głowy oraz ogólne złe samopoczucie.

Półpasiec charakteryzuje się jednostronną, bolesną lub swędzącą wysypką, zwykle zajmującą obszar jednego dermatomu lub kilku sąsiadujących. Najczęściej występuje na tułowiu wzdłuż nerwu międzyżebrowego. W około 1/5 przypadków wysypka obejmuje sąsiednie obszary skóry. W rzadszych przypadkach może się rozprzestrzeniać na trzy lub więcej dermatomy, co nazywane jest półpascem uogólnionym. Wysypka w początkowej fazie może być rumieniowo-plamista, następnie pojawiają się grudki, które przekształcają się w pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym, a potem w krosty. Po kilku dniach pęcherzyki pękają, pozostawiając nadżerki i owrzodzenia, które pokrywają się strupami. Po około 3–4 tygodniach strupy odpadają, zostawiając blizny, odbarwienia lub przebarwienia. Wysypce na błonach śluzowych mogą towarzyszyć świąd, ból oraz objawy ogólne, takie jak gorączka, ból głowy i zmęczenie.

Półpasiec powstaje z powodu reaktywacji wirusa VZV, który pozostaje uśpiony w organizmie po przebyciu ospy wietrznej. Czynniki, takie jak starzenie się oraz obniżona odporność, mogą sprzyjać temu, że wirus zaczyna się mnożyć i powoduje objawy półpaśca.

Ostatecznie dochodzi do wystąpienia półpaśca, gdy wirus zostaje w aktywowany po latach latencji.

Półpasiec może wystąpić u osób, które wcześniej miały ospę wietrzną. W Polsce, gdzie prawie każdy powyżej 40. roku życia miał ospę wietrzną, praktycznie każda osoba starsza jest narażona na ryzyko półpaśca. Ryzyko półpaśca wzrasta z wiekiem, osiągając 50% po 85. roku życia. Osoby starsze są także bardziej narażone na wystąpienie neuralgii popółpaścowej.

Czynniki ryzyka rozwoju półpaśca to m.in. wiek powyżej 65 lat, nowotwory złośliwe, leczenie immunosupresyjne, stosowanie statyn, cukrzyca oraz zakażenie HIV. U dzieci ryzyko półpaśca wzrasta, gdy matka miała ospę wietrzną w ciąży po 20. tygodniu, co może doprowadzić do reaktywacji wirusa u dziecka.

Według obecnych informacji, około jednej trzeciej osób może doświadczyć półpaśca w ciągu swojego życia. Choroba ta zazwyczaj występuje u osób dorosłych, zwłaszcza po 60. roku życia, choć może się rozwinąć u każdego, kto miał ospę wietrzną. W większości przypadków półpasiec pojawia się tylko raz, ale istnieje ryzyko kolejnych epizodów, zwłaszcza u osób z obniżoną odpornością.

Poziom zachorowań na półpasiec w Polsce nie jest dokładnie znany, ponieważ nie jest to choroba podlegająca obowiązkowi zgłaszania. Na całym świecie, liczba przypadków półpaśca wynosi od 1,2 do 3,4 na 1000 osób rocznie, z większym ryzykiem wystąpienia u osób powyżej 65. roku życia. W USA rocznie notuje się około miliona przypadków półpaśca, z zapadalnością wynoszącą około 4 przypadków na 1000 mieszkańców, a u osób powyżej 60. roku życia nawet 10 przypadków na 1000 mieszkańców. Ludzie starsi i ci z obniżoną odpornością mają większe ryzyko hospitalizacji z powodu półpaśca.

Ospa wietrzna jest najczęstszą chorobą zakaźną w Polsce, z roczną liczbą około 200 tysięcy zachorowań. Ze względu na wysoką zaraźliwość, prawie każdy przejdzie ospę wietrzną w ciągu swojego życia, co naraża wiele milionów osób na ryzyko rozwoju półpaśca.

Neuralgia popółpaścowa jest przewlekłym bólem występującym po wysypce półpaśca. Może utrzymywać się przez wiele miesięcy lub lat, szczególnie u osób starszych. Ryzyko zachorowania rośnie wraz z wiekiem, a potencjalne czynniki prognostyczne to intensywność bólu i obszar zajęcia wysypki.

Ciężki przebieg półpaśca może prowadzić do powikłań skórnych, a zajęcie nerwu trójdzielnego może zagrażać wzrokowi. Półpasiec oczny objawia się m.in. bólem głowy i zmianami skórnymi.

Inne powikłania półpaśca to m.in. upośledzenie słuchu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy zapalenie narządów wewnętrznych. Osoby z obniżoną odpornością są bardziej narażone na cięższe powikłania.

Trwałe konsekwencje półpaśca mogą obejmować utratę słuchu, wzroku, porażenia nerwów oraz powikłania neurologiczne. Śmiertelność z powodu półpaśca jest związana głównie z wiekiem i stanem odpornościowym, a roczne liczby zgonów są stosunkowo niewielkie.

Wirus VZV, wywołujący półpasiec, może być przenoszony z osoby z aktywnym półpaścem na osoby podatne na zakażenie VZV, czyli te, które dotąd nie miały ospy wietrznej. Ten scenariusz może prowadzić do rozwoju ospy wietrznej, ale nie półpasca bezpośrednio. Półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, więc ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niewielkie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem z pęcherzykami półpaśca, jednak krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Chorzy na półpasiec stanowią zagrożenie dla otoczenia w fazie nieprzeschniętych pęcherzyków, lecz nie są zaraźliwi przed wystąpieniem wysypki ani po zaschnięciu pęcherzyków. Zaleca się, aby osoba chora na półpasiec zasłaniała wysypkę odzieżą, co istotnie zmniejsza ryzyko zarażenia otoczenia. Osoby o wysokim ryzyku ciężkiego przebiegu ospy wietrznej to kobiety w ciąży, wcześniaki urodzeni przez matki, podatni na ospę wietrzną, dzieci urodzone przed 28. tygodniem ciąży lub o masie ciała poniżej 1000 gramów, bez względu na historię choroby matki lub szczepienia oraz pacjenci z zaburzeniami odporności, niezależnie od wieku.

W terapii stosuje się preparaty antywirusowe, które zmniejszają intensywność i czas trwania symptomów półpaśca. Dziedziną skuteczności leczenia jest jego jak najszybsze rozpoczęcie, możliwie jak najszybciej po wystąpieniu wysypki. Nie ma dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega głównemu powikłaniu - neuralgii popółpaścowej. Objawy bólowe są leczone objawowo.

Preparaty antywirusowe zmniejszają intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Istnieje kilka preparatów antywirusowych (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania i zmniejszyć nasilenie objawów. Warunkiem skuteczności leczenia jest jego jak najszybsze rozpoczęcie - najlepiej w pierwszej dobie po pojawieniu się wysypki. Leczenie acyklowirem trwa 7-10 dni, a leczenie walacyklowirem 7 dni. Niemniej jednak nie ma dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega neuralgii popółpaścowej.

W leczeniu bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). W przypadku silnego bólu, gdy wymienione leki przeciwbólowe nie działają, lekarz może przepisać silniejsze preparaty, takie jak opioidy, gabapentyna, amitryptylina, a czasem również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych preparatów antywirusowych, antybiotyków ani preparatów przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić swędzenie towarzyszące wysypce.

Chorowanie na półpasiec nie zapewnia ochrony przed ponownym wystąpieniem choroby. Szacuje się, że ryzyko nawrotu półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego epizodu wynosi od 6 do 8%.

Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia półpaśca i związanej z nim długotrwałej bólu, zaleca się szczepienia ochronne. Szczepienia przeciwko ospie wietrznej mogą zmniejszyć ryzyko późniejszego wystąpienia półpaśca. Istnieje też szczepionka przeciwko półpaścowi, która jest skierowana do osób, które miały ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką „nieżywą”. Zaleca się szczepienie dla osób powyżej 50 roku życia oraz dla osób powyżej 18 lat, które mają czynniki ryzyka wystąpienia półpaśca (takie jak niedobór pierwotny lub wtórny odporności komórkowej, przewlekłe choroby serca, płuc lub wątroby, cukrzyca, choroby autoimmunizacyjne), które przeszły już ospę wietrzną lub zostały zaszczepione przeciwko VZV.