Półpasiec to reaktywacja ukrytego zakażenia wywołanego przez wirusa VZV, który jest odpowiedzialny za ospę wietrzną. Choroba może wystąpić u osób, które miały ospę wietrzną w przeszłości, niezależnie od ciężkości przebiegu.

Półpasiec jest zaraźliwy i może prowadzić do zachorowania na ospę wietrzną po kontakcie z chorym. Objawem półpaśca są zmiany skórne występujące wzdłuż nerwów międzyżebrowych po jednej stronie tułowia.

Półpasiec charakteryzuje się występowaniem bolesnych pęcherzyków umiejscowionych po jednej stronie ciała, głównie na obszarach skóry związanych z jednym korzeniem nerwowym. Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić objawy zwiastunowe, takie jak ból, świąd czy mrowienie. Ból i parestezje zwykle pojawiają się kilka dni przed wysypką.

Wysypka półpaśca jest zazwyczaj jednostronna i zajmuje obszar jednego dermatomu, głównie na tułowiu. Wysypka może ewoluować od rumieniowo-plamistej do pęcherzyków wypełnionych płynem, a następnie krost. Po kilku tygodniach strupy odpadają, pozostawiając blizny. Objawy ogólne mogą obejmować gorączkę, ból głowy i uczucie zmęczenia.

Półpasiec jest spowodowany przez wirusa VZV, który wywołuje także ospę wietrzną. Po przebyciu ospy wietrznej wirus pozostaje uśpiony w organizmie. Następnie, z nieznanych przyczyn, wirus może się aktywować i ponownie rozwinąć infekcję, powodując półpasiec. Spadek odporności, zwłaszcza komórkowej, może przyczynić się do reaktywacji wirusa. Może to być spowodowane starzeniem się organizmu, obecnością innych chorób osłabiających odporność lub stosowaniem leków immunosupresyjnych.

Półpasiec może pojawić się tylko u osób, które wcześniej miały kontakt z wirusem ospy wietrznej, zazwyczaj po przebyciu ospy wietrznej lub po szczepieniu przeciwko niej. Ponieważ prawie wszyscy Polacy po 40. roku życia mieli już ospę wietrzną, praktycznie wszystkie osoby starsze są narażone na ryzyko półpaśca.

Ryzyko półpaśca wzrasta wraz z wiekiem, zwłaszcza po 50. roku życia. Po osiągnięciu 85. roku życia ryzyko półpaśca wynosi 50%. Co więcej, z wiekiem rośnie ryzyko powikłań półpaśca, takich jak neuralgia popółpaścowa. Dlatego osoby starsze z półpaścem mogą wymagać hospitalizacji w celu leczenia powikłań, w tym neuralgii.

Czynniki ryzyka rozwinięcia półpaśca to m.in. wiek powyżej 65 lat, obecność nowotworów złośliwych, leczenie immunosupresyjne, stosowanie statyn, cukrzyca, zakażenie HIV i inne choroby prowadzące do osłabienia odporności. U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, jeśli matka miała ospę wietrzną podczas ciąży po 20. tygodniu, co może spowodować reaktywację wirusa u dziecka.

Statystyki z USA pokazują, że półpasiec może wystąpić u prawie co trzeciej osoby w ich życiu. Choroba jest częstsza u osób starszych, zwłaszcza po 60. roku życia. Jednakże każdy, kto miał ospę wietrzną, może zachorować. Zazwyczaj choroba występuje raz w życiu, ale w pewnych sytuacjach może pojawić się kilka razy.

Półpasiec nie jest chorobą podlegającą obowiązkowi zgłaszania w Polsce, więc dokładna liczba przypadków nie jest znana. Na całym świecie zapadalność waha się od 1,2 do 3,4 przypadku na 1000 osób rocznie, a u osób powyżej 65. roku życia może wzrosnąć do 3,9-11,8 przypadków na 1000 osób. W USA notuje się około miliona przypadków rocznie. Ryzyko hospitalizacji z powodu półpaśca jest większe u osób starszych oraz z obniżoną odpornością. W Polsce ospa wietrzna jest najczęściej zgłaszaną chorobą zakaźną.

Neuralgia popółpaścowa jest przewlekłym bólem, który utrzymuje się po wysypce półpaśca. Może trwać nawet kilka lat i znacząco obniżać jakość życia. Ryzyko neuralgii wzrasta wraz z wiekiem, zwłaszcza u osób powyżej 60. roku życia.

Półpasiec może prowadzić do ciężkich powikłań, takich jak krwotoczna postać czy infekcje narządów wewnętrznych. Półpasiec oczny jest stanem zagrożenia dla wzroku, który wymaga szybkiej interwencji medycznej.

Inne powikłania półpaśca obejmują między innymi upośledzenie słuchu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, a nawet zapalenie mózgu. Osoby starsze oraz te z obniżoną odpornością są bardziej narażone na rozwój powikłań. Trwałe następstwa półpaśca mogą obejmować utratę wzroku, zaburzenia słuchu, porażenia nerwów i nawet zgon.

Okresowe powikłania półpaśca, takie jak zapalenia opon mózgowych, mogą mieć ciężki przebieg neurologiczny. Śmiertelność związana z półpaścem dotyczy głównie osób starszych lub z osłabionym układem immunologicznym.

Wirus VZV, który powoduje wystąpienie półpaśca, może być przenoszony z chorych na półpasiec na osoby podatne na zakażenie VZV, czyli osoby dotąd nietknięte ospą wietrzną. W takich sytuacjach istnieje ryzyko, że może dojść do zakażenia ospą wietrzną, ale półpasiec nie pojawi się bezpośrednio. Półpasiec jest znacznie mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, więc ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niskie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem z pęcherzykami półpaścowymi, natomiast krótkotrwały i przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Osoby chore na półpasiec są zaraźliwe dla innych w fazie, gdy pęcherzyki nie wyschną, ale nie są zaraźliwe przed pojawieniem się wysypki ani po wyschnięciu pęcherzyków i utworzeniu się strupków. Zaleca się, aby osoby chorujące na półpasiec przykrywały wysypkę ubraniem, co znacznie zmniejsza ryzyko zarażenia dla innych. Do grupy wysokiego ryzyka ciężkiego przebiegu ospy wietrznej zaliczają się kobiety w ciąży, wcześniaki urodzone przez matki, które są podatne na zakażenie ospą wietrzną, dzieci urodzone przed 28. tygodniem ciąży lub o masie ciała poniżej 1000 gramów, bez względu na to, czy matka chorowała na ospę wietrzną czy była zaszczepiona, oraz pacjentów z zaburzeniami odporności, niezależnie od wieku.

W terapii stosuje się preparaty antywirusowe, które zmniejszają intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Konieczne jest szybkie rozpoczęcie leczenia, najlepiej bezpośrednio po pojawieniu się wykwitów skórnych. Brak dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega najpoważniejszemu powikłaniu - neuralgii popółpaścowej. Objawy bólowe są leczone objawowo.

Terapia antywirusowa zmniejsza intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Istnieje kilka preparatów antywirusowych (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania i zmniejszyć nasilenie objawów. Kluczowym warunkiem skuteczności terapii jest szybkie jej rozpoczęcie - najlepiej w ciągu pierwszej doby od pojawienia się wykwitów skórnych. Terapia acyklowirem trwa 7-10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Jednak nie ma dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega wystąpieniu neuralgii popółpaścowej.

W przypadku bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). Jeśli ból jest silny i wymienione leki przeciwbólowe nie przynoszą ulgi, lekarz może przepisać silniejsze opioidy, gabapentynę, amitryptylinę, a czasem również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych preparatów antywirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić świąd towarzyszący wykwitom skórnym.

Choroba półpasiec nie zapewnia odporności na ponowne zachorowanie. Badania wykazały, że ryzyko nawrotu półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego wystąpienia wynosi 6-8%.

Jedynym sposobem ograniczenia ryzyka wystąpienia półpaśca i związanej z nim długotrwałej bólu, który może być konsekwencją półpaśca, jest podanie szczepionki ochronnej. Szczepienia mogą zapobiec ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko wystąpienia późniejszego półpaśca. Istnieje szczepionka, która chroni przed półpaścem u osób, które miały ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką "nieżywą". Zaleca się szczepienie dla wszystkich osób powyżej 50. roku życia oraz dla osób od 18. roku życia z czynnikami ryzyka półpaśca (takimi jak niedobór odporności, przewlekłe choroby serca, płuc, wątroby, cukrzyca, choroby autoimmunizacyjne), które przebyły ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.