Choroba półpaśca, znana również jako herpes zoster, jest spowodowana przez reaktywację wirusa varicella zoster, który wywołuje ospę wietrzną. Może wystąpić u osób, które wcześniej miały ospę wietrzną, niezależnie od ciężkości przebiegu choroby. Półpasiec jest zaraźliwy i może prowadzić do zakażenia osób wrażliwych na wirusa.

Objawy półpaśca obejmują zmiany skórne, zazwyczaj występujące wzdłuż nerwów międzyżebrowych po jednej stronie ciała.

Półpasiec charakteryzuje się bolesnymi pęcherzykami, które pojawiają się po jednej stronie ciała, na obszarach skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy. Objawy mogą obejmować ból, swędzenie, mrowienie oraz gorączkę. Wysypka najczęściej występuje wzdłuż nerwu międzyżebrowego.

W zależności od stanu odpornościowego, wysypka może być jednostronna lub rozległa. Objawy skórne mogą obejmować pęcherzyki, krosty i nadżerki, które po 7 dniach pękają i tworzą strupy. Po 3-4 tygodniach strupy odpadają, pozostawiając blizny. Dodatkowo mogą wystąpić zmiany na błonach śluzowych. Wysypce towarzyszą również świąd, ból oraz objawy ogólne jak gorączka, ból głowy czy zmęczenie.

Półpasiec jest wywoływany przez wirus, który przy pierwszym zakażeniu powoduje ospę wietrzną. Po wyzdrowieniu, wirus pozostaje w organizmie w postaci uśpionej, aby później nastąpić jego reaktywacja jako półpasiec. Spadek odporności, związany z wiekiem lub chorobami, może prowadzić do ponownego namnażania się wirusa.

Półpasiec może wystąpić u osób, które miały już kontakt z wirusem ospy wietrznej, najczęściej po przebyciu samej ospy wietrznej orz rzadziej po szczepieniu przeciwko ospie wietrznej. Ponieważ większość osób po 40. roku życia w Polsce przeszła ospę wietrzną, ryzyko półpaśca dotyczy praktycznie wszystkich starszych osób.

Ryzyko półpaśca wzrasta wraz z wiekiem, szczególnie po 50. roku życia. Po osiągnięciu 85. roku życia ryzyko półpaśca wynosi aż 50%. Wraz z wiekiem wzrasta także ryzyko powikłań, takich jak neuralgia popółpaścowa. Dlatego osoby starsze z półpaścem mogą wymagać hospitalizacji ze względu na powikłania choroby.

Czynniki ryzyka rozwoju półpaśca obejmują wiek powyżej 65 lat, obecność nowotworów złośliwych, stosowanie leków immunosupresyjnych, przyjmowanie statyn, cukrzycę, zakażenie HIV oraz inne przyczyny osłabienia odporności.

U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, jeśli matka przechorowała ospę wietrzną podczas ciąży (po 20. tygodniu). W takim przypadku może wystąpić reaktywacja wirusa już u dziecka.

Według najnowszych danych z USA, prawie co trzecia osoba w ciągu swojego życia może rozwinąć półpasiec. Chorobę można dostać po przebyciu ospy wietrznej, zwłaszcza u osób dorosłych. Większe ryzyko zachorowania występuje u osób starszych, przy czym większość przypadków półpaśca występuje po 60. roku życia. Zazwyczaj półpasiec rozwija się tylko raz w życiu, ale zdarzają się wyjątki, gdzie choroba pojawia się więcej niż raz.

Półpasiec nie jest chorobą podlegającą obowiązkowi zgłaszania, więc dokładna liczba przypadków w Polsce nie jest znana. Na świecie zapadalność na półpasiec waha się od 1,2 do 3,4 przypadków na 1000 osób rocznie, a u osób powyżej 65 lat wzrasta do 3,9–11,8 na 1000 osób rocznie. W Stanach Zjednoczonych notuje się około miliona przypadków półpaśca rocznie, co odpowiada zapadalności na poziomie 4 przypadków na 1000 mieszkańców. Liczba zachorowań rośnie z wiekiem, osiągając około 10 przypadków na 1000 osób rocznie u osób powyżej 60. roku życia.

W Polsce prawie każdy przechodzi ospę wietrzną, więc ryzyko rozwoju półpaśca dotyczy dużej części populacji. Szacuje się, że po 40. roku życia około 99,5% Polaków przechodzi ospę wietrzną, co oznacza, że kilkanaście milionów osób jest narażonych na półpasiec.

Neuralgia popółpaścowa jest przewlekłym bólem, który utrzymuje się nawet po ustąpieniu wysypki. Pacjenci cierpiący na ten rodzaj bólu odczuwają intensywne dolegliwości przez dłuższy czas. Starsze osoby są bardziej narażone na wystąpienie neuralgii po półpaścu.

Ciężki przebieg kliniczny półpaśca może objawiać się postacią krwotoczną lub zgorzelinową. Może prowadzić do poważnych powikłań ze względu na umiejscowienie zmian.

Półpasiec oczny jest stanem zagrożającym wzrokowi, gdy półpasiec zajmuje nerw oczny. Objawy mogą obejmować m.in. ból głowy, obrzęk powiek i zamglone widzenie.

Inne powikłania półpaśca mogą prowadzić do upośledzenia słuchu, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a nawet do zapalenia mózgu. Osoby z obniżoną odpornością są bardziej narażone na rozwój powikłań.

Trwałe następstwa półpaśca mogą obejmować zaburzenia słuchu, utratę wzroku, porażenia nerwów czaszkowych i obwodowych. Śmiertelność z powodu półpaśca jest rzadka, głównie dotyczy osób starszych lub mających zaburzoną odporność.

Wirus VZV, który powoduje półpasiec, może przenosić się z osoby z aktywnym półpaścem na osoby nieodporne na zakażenie VZV, czyli osoby dotąd niechorujące na ospę wietrzną. W takich przypadkach może dojść do zachorowania na ospę wietrzną, ale nie na półpasiec. Półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna i ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niewielkie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem z pęcherzykami półpaścowymi, ale krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Chorzy na półpasiec zaraźliwi dla otoczenia są w fazie nieprzyschniętej wysypki pęcherzykowej, ale nie przed wystąpieniem wysypki ani po zaschnięciu pęcherzyków. Zaleca się, aby osoba chora na półpasiec przykrywała wysypkę odzieżą, co zmniejsza zaraźliwość dla otoczenia. Osoby obarczone dużym ryzykiem ciężkiego przebiegu ospy wietrznej to kobiety ciężarne, wcześniaki urodzone przez matki podatne na ospę wietrzną, dzieci urodzone poniżej 28. tygodnia ciąży lub o masie ciała poniżej 1000 gramów, niezależnie od tego, czy matka przeszła ospę wietrzną lub była szczepiona, oraz pacjenci z zaburzeniami odporności niezależnie od wieku.

W leczeniu stosuje się leki przeciwwirusowe, które zmniejszają nasilenie i czas trwania objawów półpaśca. Warunkiem skuteczności terapii jest jej szybkie rozpoczęcie, możliwie jak najszybciej po wystąpieniu wyprysku. Nie ma dowodów na to, że leczenie przeciwwirusowe zapobiega neuralgii popółpaścowej. Dolegliwości bólowe należy leczyć objawowo.

Leczenie przeciwwirusowe pomaga zmniejszyć nasilenie i czas trwania objawów półpaśca. Istnieje kilka leków przeciwwirusowych (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania choroby i zmniejszyć jej nasilenie. Kluczowe jest szybkie rozpoczęcie leczenia – jak najszybciej po wystąpieniu wyprysku, najlepiej w ciągu pierwszego dnia. Terapia acyklowirem trwa 7-10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Jednak nie ma dowodów na to, że leczenie przeciwwirusowe zapobiega neuralgii popółpaścowej.

W leczeniu bólów stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). W przypadku silnego bólu, gdy wymienione leki nie działają, lekarz może przepisać silniejsze leki, takie jak opioidy, gabapentyna, amitryptylina, czasem również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych leków przeciwwirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą pomóc złagodzić świąd towarzyszący wypryskowi.

Ryzyko ponownego zachorowania na półpasiec w ciągu ośmiu lat od pierwszego wystąpienia wynosi około 6-8%, co oznacza, że pierwszy epizod choroby nie zapewnia trwałej ochrony przed kolejnymi atakami.

Jedynym sposobem na zmniejszenie ryzyka wystąpienia półpaśca oraz długotrwałego zespołu bólowego, który może pojawić się po przebytym półpaścu, jest korzystanie z odpowiednich szczepień ochronnych. Szczepienia mogą zapobiec wystąpieniu ospy wietrznej, co zmniejsza ryzyko późniejszego pojawienia się półpaśca. Istnieje także szczepionka, która chroni przed samym półpaścem u osób, które już miały ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką "nieżywą". Zaleca się szczepienie wszystkim osobom powyżej 50. roku życia oraz osobom od 18. roku życia z czynnikami ryzyka zachorowania na półpaśca (takimi jak niedobór pierwotny lub wtórny odporności komórkowej, przewlekłe choroby serca, płuc lub wątroby, cukrzyca, zapalne choroby autoimmunizacyjne), które w przeszłości miały ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.