Półpasiec to reaktywacja ukrytego zakażenia wirusowego, które jest spowodowane przez wirusa Varicella Zoster, ten sam wirus odpowiedzialny za ospę wietrzną. Choroba może wystąpić u osób, które miały ospę wietrzną w przeszłości. Półpasiec objawia się zmianami skórnymi wzdłuż nerwów międzyżebrowych, zazwyczaj po jednej stronie tułowia. Choroba jest zaraźliwa dla otoczenia, a osoby podatne na zakażenie mogą zachorować na ospę wietrzną.

Półpasiec charakteryzuje się pojawieniem się bolesnej lub swędzącej wysypki, która jest zazwyczaj jednostronna i zajmuje obszar jednego dermatomu lub sąsiednich dermatomów, czyli obszarów skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy. Wysypka często występuje na tułowiu wzdłuż nerwu międzyżebrowego. W przypadku około 1/5 chorych wysypka rozprzestrzenia się na sąsiednie dermatomy. Rzadziej może być rozproszona i obejmować trzy lub więcej dermatomów. Rozproszony półpasiec najczęściej dotyka osób z osłabionym układem odpornościowym i może być trudny do odróżnienia od ospy wietrznej.

Początkowo wysypka jest plamista i rumieniowa, lecz szybko zanika. Następnie pojawiają się grudki, z których po 1–2 dniach tworzą się pęcherzyki wypełnione przezroczystym lub mętnym płynem, a następnie krosty. Po kolejnych 4–5 dniach pęcherzyki pękają, pozostawiając bolesne nadżerki i owrzodzenia, które pokrywają się strupami w ciągu 7–10 dni. Nowe wykwity mogą pojawiać się przez około 7 dni. Po 3–4 tygodniach strupy opadają, często pozostawiając blizny, odbarwienia lub przebarwienia. Wysypce mogą towarzyszyć świąd, ból oraz objawy ogólne, takie jak gorączka, ból głowy czy uczucie zmęczenia.

Półpasiec jest spowodowany przez wirusa VZV.

Wirus ten pozostaje w organizmie w postaci uśpionej po pierwotnym zakażeniu ospą wietrzną i może ponownie się aktywować po latach. 

Półpasiec może pojawić się tylko u osób, które miały wcześniej kontakt z wirusem ospy wietrznej, głównie po przejściu samej ospy lub rzadziej po szczepieniu przeciwko ospie wietrznej. Ze względu na fakt, że większość Polaków powyżej 40. roku życia przeszła ospę wietrzną, w praktyce osoby starsze są podatne na ryzyko półpaśca. Ryzyko zachorowania na półpasiec wzrasta wraz z wiekiem, w sposób gwałtowny przekraczając 50% po ukończeniu 85. roku życia.

Podobnie ryzyko wystąpienia powikłań, takich jak neuralgia popółpaścowa, wzrasta wraz z wiekiem, co może prowadzić do konieczności hospitalizacji w celu leczenia powikłań u chorych na półpasiec w zaawansowanym wieku. Czynniki ryzyka rozwoju półpaśca obejmują wiek powyżej 65 lat, obecność nowotworów złośliwych, stosowanie terapii immunosupresyjnej (np. glikokortykosteroidów), leczenie statynami, obecność cukrzycy, zakażenie HIV i inne przyczyny znacznego osłabienia odporności komórkowej.

U dzieci ryzyko zachorowania na półpasiec jest większe, gdy matka miała ospę wietrzną w ciąży (po 20. tygodniu), co nie jest związane z wystąpieniem ospy wrodzonej, ale może prowadzić do reaktywacji wirusa już w dzieciństwie.

Według najnowszych danych ze Stanów Zjednoczonych około jednej trzeciej populacji może w ciągu swojego życia zachorować na półpasiec. Ryzyko związane z chorobą wzrasta wraz z wiekiem, choć może wystąpić u każdego, kto miał ospę wietrzną, również u dzieci. Zdecydowanie większe ryzyko dotyczy osób starszych, a przeciętnie półpasiec pojawia się raz w życiu. Jednak w wyjątkowych sytuacjach, szczególnie przy występowaniu czynników ryzyka, może dojść do nawrotu choroby.

Półpasiec w Polsce

Mimo braku obowiązku zgłaszania, dokładna liczba przypadków półpaśca w Polsce nie jest znana. Ogólnoświatowo, wskaźniki zachorowalności wahają się od 1,2 do 3,4 na 1000 osób rocznie, ale wzrastają do 3,9-11,8 na 1000 osób powyżej 65. roku życia. W USA, gdzie mieszka około 318 milionów osób, notuje się mniej więcej milion przypadków półpaśca rocznie. Wpływ na zachorowalność ma wiek, przy czym osoby po 60. roku życia są bardziej narażone. Osoby starsze i te o obniżonej odporności mają większe ryzyko hospitalizacji z powodu półpaśca.

Dane epidemiologiczne z USA wskazują, że około jednej trzeciej populacji może w ciągu życia zachorować na półpasiec. Ze względu na starzenie się społeczeństwa, wzrastającą liczbę zachorowań na nowotwory oraz zastosowanie agresywnych terapii, przewiduje się wzrost zachorowalności na półpasiec. W Polsce ospa wietrzna jest najczęstszą chorobą zakaźną, rocznie stwierdza się około 200 tysięcy przypadków. Ze względu na dużą zaraźliwość tej choroby, niemal cała populacja jest narażona na zakażenie. Szacuje się, że około 99,5% osób po 40. roku życia miało ospę wietrzną, co oznacza, że w Polsce na rozwój półpaśca jest narażonych kilkanaście milionów osób.

Najczęstszym skutkiem półpaśca jest nerwoból postherpetyczny, który trwa nawet przez kilka lat po ustąpieniu wysypki. Starsi pacjenci są bardziej podatni na ten rodzaj bólu. Może on prowadzić do znacznego obniżenia jakości życia. Inne powikłania to ciężki przebieg choroby, wraz z poważnymi problemami zdrowotnymi związanymi z miejscem zajętym przez półpaśca. Może on prowadzić nawet do trwałych zaburzeń widzenia, słuchu lub porażenia nerwów. Półpasiec może również mieć śmiertelne następstwa, szczególnie u osób w podeszłym wieku lub z obniżoną odpornością.

Półpasiec jest poważnym problemem zdrowotnym, który może mieć daleko idące skutki dla pacjentów.

Wirus VZV, który powoduje półpasiec, może przenieść się z osoby z aktywnym półpaścem na osoby podatne na zakażenie VZV, czyli takie, które nie miały jeszcze ospy wietrznej. W takich przypadkach może dojść do wystąpienia ospy wietrznej, ale nie będzie bezpośrednio półpasiec. Półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, dlatego ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niewielkie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem w pęcherzykach półpaścowych, ale krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Chorzy na półpasiec są zaraźliwi dla otoczenia podczas fazy wysypki pęcherzyków, ale nie przed jej pojawieniem się ani po zaschnięciu pęcherzyków i powstaniu strupków. Zaleca się, aby osoby chore na półpasiec zakrywały wysypkę odzieżą, co zmniejsza ryzyko zarażenia dla otoczenia. Osoby obarczone dużym ryzykiem ciężkiego przebiegu ospy wietrznej to kobiety w ciąży, wcześniaki urodzone przez matki, podatne na ospę wietrzną, dzieci urodzone przed 28. tygodniem ciąży lub poniżej masy ciała 1000 gramów, niezależnie od tego, czy matka przeszła ospę wietrzną czy była zaszczepiona, oraz pacjenci z zaburzeniami odporności niezależnie od wieku.

W procesie leczenia stosuje się leki antywirusowe, które pomagają zmniejszyć objawy i skrócić czas trwania półpaśca. Aby leczenie było skuteczne, należy je rozpocząć jak najwcześniej po pojawieniu się wysypki. Istnieją wątpliwości co do skuteczności leczenia antywirusowego w zapobieganiu najpoważniejszemu powikłaniu – neuralgii popółpaścowej. Objawy bólu można łagodzić objawowo.

Proces leczenia antywirusowego umożliwia zmniejszenie nasilenia objawów i skrócenie czasu trwania półpaśca. Dostępne są różne leki antywirusowe (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą zmniejszyć czas trwania i nasilenie objawów. Kluczowym czynnikiem skuteczności terapii jest jej szybkie rozpoczęcie – idealnie już w pierwszym dniu po wystąpieniu wysypki. Leczenie acyklowirem trwa 7–10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Niestety nie ma jednoznacznych dowodów na to, że leczenie antywirusowe zapobiega wystąpieniu neuralgii popółpaścowej.

W celu złagodzenia bólu można stosować leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). W przypadku silnego bólu, który nie reaguje na wspomniane leki, lekarz może zalecić mocniejsze środki, takie jak opioidy, gabapentynę, amitryptylinę, a czasem także glikokortykosteroidy. Niewskazane jest stosowanie miejscowych leków antywirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele oraz leki przeciwhistaminowe mogą pomóc w łagodzeniu swędzenia towarzyszącego wysypce.

Zachorowanie na półpasiec nie zapewnia ochrony przed ponownym wystąpieniem choroby. Szacuje się, że ryzyko nawrotu półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego epizodu wynosi 6–8%.

Aby uniknąć ryzyka wystąpienia półpaśca i związanych z nim długotrwałych dolegliwości bólowych, zaleca się poddanie się szczepieniom ochronnym. Szczepienia mogą pomóc w zapobieganiu ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko późniejszego zachorowania na półpasiec. Istnieje także szczepionka, która chroni przed półpaścem u osób, które miały ospę wietrzną w przeszłości. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką "nieżywą". Zaleca się szczepienie dla osób powyżej 50 roku życia oraz dla osób powyżej 18. roku życia z czynnikami ryzyka wystąpienia półpaśca, takimi jak niedobór odporności komórkowej, przewlekłe choroby serca, płuc lub wątroby, cukrzyca, czy zapalne choroby autoimmunizacyjne, które miały w przeszłości ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.