Półpasiec, inaczej nazywany reaktywacją zakażenia wirusowego wywołanego przez wirusa VZV, może wystąpić u osób, które przebyły w przeszłości ospę wietrzną. Choroba jest zaraźliwa dla otoczenia i może być przyczyną zachorowania na ospę wietrzną u osób podatnych.

Symptomem półpaśca są zmiany skórne, zlokalizowane wzdłuż nerwów międzyżebrowych po jednej stronie tułowia, stąd nazwa choroby.

Półpasiec charakteryzuje się pojawieniem bolesnej wysypki, która jest zazwyczaj jednostronna i zajmuje obszar jednego dermatomu lub sąsiednich dermatomów, czyli obszarów skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy. Wysypka najczęściej występuje na tułowiu wzdłuż nerwu międzyżebrowego. Wykwity zazwyczaj nie przekraczają linii środkowej ciała (stąd nazwa „pół-pasiec”). U około jednej piątej chorych wysypka objawia sąsiednie dermatomy. W rzadszych przypadkach wysypka może mieć charakter rozsiany i obejmować trzy lub więcej dermatomów, co nazywane jest półpaścem uogólnionym. Ten stan zwykle występuje u osób z osłabionym układem odpornościowym. Początkowo wysypka jest rumieniowo-plamista, a następnie pojawiają się grudki, z których powstają pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym lub mętnym, a następnie krosty. Po kilku dniach pęcherzyki pękają, tworząc bolesne nadżerki i owrzodzenia, które pokrywają się strupami. Nowe wykwity pojawiają się przez około tydzień, a po 3–4 tygodniach strupy odpadają, często pozostawiając blizny, odbarwienia lub przebarwienia. Wysypce mogą towarzyszyć świąd, ból, a także objawy ogólne, takie jak gorączka, ból głowy i zmęczenie.

Półpasiec jest spowodowany przez wirusa VZV, który wywołuje ospy wietrznej. Po wyzdrowieniu z ospy wietrznej, wirus pozostaje uśpiony w organizmie i może zostać reaktywowany po wielu latach. Przyczyny tej reaktywacji nie są w pełni poznane, ale najprawdopodobniej związane są z spadkiem odporności. Może to być spowodowane starzeniem się organizmu, obecnością innych chorób czy stosowaniem leków immunosupresyjnych.

Półpasiec występuje u osób, które wcześniej zakażone zostały wirusem ospy wietrznej, zazwyczaj po przebyciu ospy wietrznej lub po szczepieniu przeciwko tej chorobie. Ponieważ większość Polaków powyżej 40. roku życia miała ospę wietrzną, ryzyko półpaśca dotyczy praktycznie wszystkich osób starszych.

Ryzyko zachorowania na półpasiec wzrasta wraz z wiekiem, szczególnie po 50. roku życia. Po przekroczeniu 85. roku życia ryzyko sięga nawet 50%. Starsi pacjenci są także bardziej narażeni na rozwój neuralgii popółpaścowej, która również wzrasta wraz z wiekiem. Dlatego pacjenci w podeszłym wieku mogą wymagać hospitalizacji z powodu powikłań związanych z półpaścem.

Faktory ryzyka rozwoju półpaśca:

• wiek powyżej 65 lat, zwłaszcza osoby w 8. i 9. dekadzie życia
• nowotwory złośliwe
• stosowanie leków immunosupresyjnych (np. glikokortykosteroidy)
• leczenie statynami
• cukrzyca
• zakażenie HIV i inne choroby prowadzące do znacznego osłabienia odporności.

U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, gdy matka miała ospę wietrzną w ciąży (po 20. tygodniu). Chociaż nie występuje wtedy ospa wrodzona, wirus może uaktywnić się u dziecka później w życiu.

Statystyki z USA pokazują, że prawie co trzecia osoba w ich życiu może zachorować na półpasiec, szczególnie osoby po 50. roku życia. Choroba ta występuje zazwyczaj u dorosłych, zwłaszcza po 60. roku życia, gdzie zazwyczaj występuje tylko jeden epizod. Jednak w wyjątkowych sytuacjach może dojść do ponownego zachorowania. W Polsce nie ma obowiązku zgłaszania przypadków półpaśca, dlatego nie ma dokładnych statystyk, ale na całym świecie zachorowania waha się od 1,2 do 3,4 przypadków na 1000 osób rocznie, wzrastając u osób starszych. Liczba zachorowań rośnie również w USA, gdzie notuje się około miliona przypadków rocznie, zwłaszcza u osób powyżej 60. roku życia. W Polsce, ze względu na popularność ospy wietrznej, na którą choruje prawie cała populacja, ryzyko zachorowania na półpasiec dotyczy kilkunastu milionów osób.

Najczęstszym powikłaniem półpaśca jest neuralgia popółpaścowa (postherpetic neuralgia – PHN inaczej nerwoból postherpetyczny). Jest to przewlekły ból, który lokalizuje się w miejscu występowania wysypki. Podstawą rozpoznania neuralgii jest utrzymywanie się bólu pomimo ustąpienia wysypki. Nerwoból postherpetyczny to ból utrzymujący się przez okres dłuższy niż 30 dni od początku choroby lub pojawiający się ponownie po 4 tygodniach po wystąpieniu wysypki. Pacjenci cierpiący na neuralgię odczuwają silne bóle przez dłuższy czas – do kilkunastu miesięcy, a nawet kilku lat. Ból związany z neuralgią popółpaścową może być bardzo nasilony i prowadzić do znacznego obniżenia jakości życia i zaburzeń funkcjonowania. Może towarzyszyć mu świąd. Chociaż bóle u większości pacjentów zwykle ustępują w ciągu od kilku tygodni do miesięcy, niemniej u niektórych osób bóle mogą utrzymywać się przez wiele lat.

Ryzyko wystąpienia neuralgii po przebyciu półpaśca wzrasta z wiekiem. Starsze osoby są bardziej narażone na wystąpienie neuralgii i skarżą się na bardziej długotrwałe i silniejsze bóle. Neuralgia po półpaścu występuje rzadko wśród osób poniżej 40. roku życia. Według jednego z badań ryzyko wystąpienia neuralgii po półpaścu wynosi: 5% w wieku 22–59 lat, 10% w wieku 60–69 lat, 17% w wieku 70–79 lat oraz rośnie do 20% w wieku powyżej 80 lat. Do pozostałych niekorzystnych czynników prognostycznych neuralgii popółpaścowej należą:

• znaczna intensywność bólu w czasie występowania wysypki półpaścowej
• występowanie objawów zwiastunowych
• półpasiec oczny
• duża powierzchnia zajęta przez wykwity.

Możliwy jest ciężki przebieg kliniczny półpaśca. Opisano postać krwotoczną przebiegającą z wylewami do skóry oraz zgorzelinową, w której dochodzi do rozpadu zmian skórnych z pozostawieniem zgorzelinowych owrzodzeń. U osób z ciężkimi zaburzeniami odporności może się rozwinąć postać uogólniona (rozsiana), w której zmiany skórne są rozsiane na tułowiu.

Półpasiec może prowadzić do poważnych powikłań związanych z jego umiejscowieniem. Przy zajęciu pierwszej gałęzi nerwu trójdzielnego dochodzi do groźnego dla wzroku półpaśca ocznego.

Półpasiec oczny to stan potencjalnie zagrażający wzrokowi. Dochodzi do niego, kiedy półpasiec zajmuje nerw oczny, czyli pierwszą gałąź nerwu trójdzielnego.

Przy zajęciu nerwu słuchowego (n. VIII) może dojść do upośledzenia słuchu. Rzadko półpasiec zajmuje nerwy zaopatrujące opony mózgowo-rdzeniowe, co prowadzi do rozwoju wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Powikłaniem półpaśca zajmującego nerwy trzewne jest zajęcie narządów wewnętrznych, które może przebiegać z towarzyszącym zapaleniem płuc, zapaleniem wątroby, jak też prowadzić do ostrej martwicy narządów wewnętrznych. Bardzo rzadko półpasiec może także prowadzić do rozwoju zapalenia mózgu.

Pacjenci z osłabionym układem odpornościowym lub otrzymujący leki o działaniu immunosupresyjnym są bardziej narażeni na rozwój powikłań półpaśca. Z reguły też wysypka jest bardziej nasilona i utrzymuje się dłużej. Chorzy w immunosupresji są narażeni na zwiększone ryzyko rozwoju półpaśca rozsianego.

Do możliwych trwałych następstw półpaśca należą zaburzenia słuchu (jednostronny ubytek słuchu), pogorszenie ostrości widzenia lub utrata wzroku związana z bliznowaceniem rogówki, porażenia nerwów czaszkowych (np. unerwiających mięśnie gałki ocznej: nerw okoruchowy – n. III, nerw bloczkowy – n. IV, nerw odwodzący – VI, porażenie nerwu twarzowego – n. VII lub trójdzielnego n. V) i obwodowych, powikłania neurologiczne po zapaleniu mózgu oraz zgon.

W Stanach Zjednoczonych około 100 zgonów rocznie przypisuje się półpaścowi jako przyczynie podstawowej. Niemal wszystkie zgony występują wśród osób w podeszłym wieku lub z zaburzoną odpornością. W Polsce rocznie jest zgłaszanych od jednego do kilku zgonów wywołanych przez półpasiec. Przyjmując dla Polski wskaźnik śmiertelności zbliżony do amerykańskiego, można oszacować liczbę zgonów w następstwie półpaśca na kilkanaście rocznie.

Wirus varicella-zoster (VZV), odpowiedzialny za wywołanie choroby półpasiec, może być przenoszony z osoby z aktywnym półpaścem na osoby, które nie miały jeszcze ospy wietrznej. W takich sytuacjach może dojść do zakażenia wirusem VZV i rozwoju ospy wietrznej, ale nie koniecznie półpasiec. Pamiętaj, że półpasiec jest znacznie mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna i ryzyko zakażenia wirusem po kontakcie z chorym jest małe. Wirus VZV przenosi się poprzez bezpośredni kontakt z płynem zawartym w pęcherzykach półpaścowych, dlatego zaleca się ostrożność. Osoby chore na półpasiec są zaraźliwe dla innych w okresie obecności wilgotnych pęcherzyków, dlatego należy zachować ostrożność.

Osoby, które są szczególnie narażone na ciężki przebieg ospy wietrznej to między innymi kobiety w ciąży, wcześniaki, osoby podatne na zakażenie VZV, dzieci urodzone przed 28. tygodniem ciąży czy o niskiej masie ciała. Dla tych grup ryzyko zachorowania jest większe, dlatego warto zachować ostrożność.

W terapii używa się leków antywirusowych, które zmniejszają intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Konieczne jest szybkie rozpoczęcie leczenia, możliwie jak najszybciej po wystąpieniu wysypki. Nie ma dowodów na to, że terapia antywirusowa zapobiega głównemu powikłaniu - neuralgii po półpaścu. Ból można leczyć objawowo.

Leczenie antywirusowe zmniejsza nasilenie i czas trwania objawów półpaśca. Istnieje kilka leków antywirusowych (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania i zmniejszyć nasilenie objawów. Konieczne jest szybkie rozpoczęcie leczenia - możliwie jak najszybciej po wystąpieniu wysypki, najlepiej w ciągu pierwszych dwudziestu czterech godzin. Leczenie acyklowirem trwa 7-10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Jednak nie ma dowodów na to, że leczenie antywirusowe zapobiega neuralgii po półpaścu.

W terapii bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). Jeśli ból jest silny i wspomniane leki przeciwbólowe nie przynoszą ulgi, lekarz może przepisać silniejsze leki, takie jak opioidy, gabapentyna, amitryptylina, a czasem również glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych leków antywirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić świąd towarzyszący wysypce.

Zachorowanie na półpasiec nie daje odporności na kolejne wystąpienie choroby. Szacuje się, że ryzyko powtórnego epizodu półpasca w ciągu 8 lat od pierwszego ataku wynosi 6–8%.

Jedynym sposobem zmniejszenia ryzyka wystąpienia półpaśca i towarzyszącego mu długotrwałego zespołu bólowego jest skorzystanie z szczepień ochronnych. Szczepienia mogą zapobiec ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko późniejszego wystąpienia półpaśca. Istnieje również szczepionka, która zapobiega samemu półpaścowi u osób, które miały już ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką „nieżywą”. Zaleca się jej podanie wszystkim osobom powyżej 50. roku życia oraz osobom powyżej 18. roku życia z czynnikami ryzyka półpaśca, takimi jak niedobór odporności komórkowej, przewlekłe choroby serca, płuc lub wątroby, cukrzyca czy zapalne choroby autoimmunizacyjne, które wcześniej przechodziły ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.