Tętno to fale tętnic powstające w wyniku skurczów serca i elastyczności ścian tętnic. Innymi słowy, tętno to pulsowanie ścian tętnicy pod wpływem fali przepływającej krwi, które można łatwo wyczuć po przyłożeniu palców do tętnic. Tętno odzwierciedla pracę całego układu sercowo-naczyniowego, zależąc głównie od bicia serca oraz stanu naczyń krwionośnych.

Prawidłowe tętno powinno być zgodne z biciem serca, symetryczne i regularne. U osoby dorosłej norma wynosi od około 60 do 90 uderzeń na minutę w czasie spoczynku.

Tętno nazywane jest także pulsem.

Tętno w czasie snu jest wyczuwalne podobnie jak podczas czuwania, ale serce bije wtedy wolniej.

Badanie tętna polega na obserwowaniu tętnic znajdujących się płytko pod skórą, wykonywaniu badania palpacyjnego poprzez dotyk oraz osłuchiwaniu. U dorosłego pacjenta lekarz sprawdza tętnice dotykiem po obu stronach ciała: szyjną wewnętrzną, promieniową, ramienną, udową, podkolanową, grzbietową stopy i piszczelową tylną.

Aby samodzielnie zmierzyć puls, wystarczy położyć dwa palce (wskazujący i środkowy) na nadgarstku, po stronie kciuka, gdzie można wyczuć puls na tętnicy promieniowej. Należy policzyć uderzenia przez 20 sekund, a następnie pomnożyć wynik przez 3, aby uzyskać liczbę uderzeń na minutę.

Nie zaleca się samodzielnego badania tętna na tętnicach szyjnych, zwłaszcza nie należy uciskać tętnic szyjnych po obu stronach jednocześnie.

Prawidłowe tętno u dorosłych osób mieści się w zakresie od 60 do 100 uderzeń na minutę w spoczynku. Jednakże są to jedynie wartości orientacyjne i nie oznacza to automatycznie choroby, jeśli tętno wynosi na przykład 55. Tętno sportowców oraz osób wytrenowanych jest zazwyczaj niższe. W przypadku niektórych chorób, takich jak choroby serca, zalecane jest utrzymywanie tętna na niższym poziomie za pomocą odpowiedniego leczenia.

Tętno jest jednym z wielu parametrów opisujących pracę układu krążenia i zawsze jest interpretowane przez lekarza w kontekście innych objawów, chorób towarzyszących oraz indywidualnych warunków pacjenta – takich jak wiek, kondycja fizyczna czy przyjmowane leki.

W trakcie wysiłku fizycznego zarówno rytm serca, jak i tętno wzrastają. Tętno maksymalne można obliczyć za pomocą wzoru: 220 minus wiek pacjenta.

Docelowe tętno treningowe powinno wynosić:

• u osób bez chorób układu krążenia 60–70% tętna maksymalnego (220 minus wiek)
• u osób z chorobami układu krążenia 40–70% rezerwy tętna (najwyższa wartość tętna osiągnięta w czasie próby wysiłkowej minus wartość tętna spoczynkowego) plus wartość tętna spoczynkowego. U osób systematycznie trenujących i o większej sprawności wydolnościowej docelowe tętno treningowe może być ustalone indywidualnie.

Osoby z chorobami układu krążenia lub czynnikami ryzyka chorób serca (np. cukrzyca) powinny skonsultować swoją aktywność fizyczną z lekarzem, włączając w to osoby w okresie rekonwalescencji po chorobach serca, jak na przykład zapalenie mięśnia sercowego.

Podczas rozpoczynania treningu zaleca się stopniowe zwiększanie aktywności i obciążenia. Na początek warto wykonywać ćwiczenia w wolnym tempie lub przez krótki okres czasu (np. przez kilka minut) i stopniowo zwiększać tempo oraz czas treningu.

Dzieci mają szybsze tętno niż dorośli. U dzieci z gorączką tętno jest przyspieszone. Wysokie tętno u dziecka bez gorączki powinno skłonić do wizyty u lekarza.

Detektor tętna płodu to urządzenie, które umożliwia monitorowanie pracy serca nienarodzonego dziecka. Jest to uproszczona wersja urządzenia KTG, które znajduje zastosowanie w placówkach medycznych. KTG służy do kontrolowania akcji serca płodu oraz skurczów macicy poprzez umieszczone na brzuchu czujniki. Jest to nieinwazyjna metoda oceny stanu zdrowia dziecka przed narodzeniem.

Aby móc dokładnie ocenić puls, trzeba posiadać znaczące doświadczenie kliniczne, więc nieprawidłowy puls to objaw raczej zauważany przez lekarzy niż przez pacjentów. Lekarz ocenia puls poprzez obserwację (czasem pulsowanie jest tak wyraźne, że jest widoczne), osłuchiwanie i badanie palpacyjne, czyli dotyk. Osłuchiwanie serca w połączeniu z przyłożeniem palców ręki do miejsca, gdzie przebiega tętnica, jest kompletną metodą, która najlepiej pozwala ocenić puls. U osoby dorosłej tętnicę bada się, dotykając: tętnicy szyjnej wewnętrznej (po bokach szyi, nieco poniżej żuchwy), tętnicy promieniowej (na wewnętrznej stronie nadgarstka od strony kciuka), tętnicy ramienniej (na wewnętrznej stronie ramienia), tętnicy udowej (w pachwinie), tętnicy podkolanowej (w dole pod kolanem), tętnicy grzbietowej stopy (na wierzchu stopy) i tętnicy piszczelowej tylnej (po wewnętrznej stronie za kostką).

Wynik badania należy porównać po obu stronach.

Ocena pulsu obejmuje kilka cech:

• częstotliwość – czy puls jest szybki, czy wolny – odzwierciedla to częstotliwość rytmu serca
• miarowość – opisujemy puls jako miarowy lub niemiarowy, czyli czy jest wyczuwalny w równych odstępach czasu i zgodne z biciem serca
• amplitudę – wyróżniamy puls duży i mały – jak silnie tętnica uwypukla się pod wpływem przepływającej krwi
• czas trwania fali skurczowej – mówimy o pulsie, że jest chybkim bądź leniwym, co odzwierciedla stan układu krążenia.

Zestawienie tych cech pozwala lekarzowi zinterpretować tętno i wyciągnąć wnioski dotyczące potencjalnych przyczyn zaburzeń.

Poniższa lista zawiera najczęstsze przyczyny nieprawidłowego tętna w zależności od jego charakteru:

- Tętno małe i spowolnione sugeruje zwężenie zastawki aortalnej serca.

- Tętno szybkie, lecz słabo wypełnione, może świadczyć o wstrząsie, odwodnieniu lub tamponadzie serca, ale również o gorączce.

- Tętno hipokinetyczne wskazuje na osłabienie serca lub zmiany chorobowe w naczyniach krwionośnych.

- Tętno szybkie i silne występuje przy intensywnym przepływie krwi, np. podczas gorączki lub po wysiłku, oraz w wadach serca, takich jak niedomykalność zastawki aortalnej czy przetrwały przewód Botalla.

- Tętno hiperkinetyczne można zaobserwować przy wadach serca oraz kardiomiopatii przerostowej.

- Tętno dwubitne jest charakterystyczne dla pewnych skomplikowanych wad serca, głównie dotyczących zastawek.

- Tętno dikrotyczne może świadczyć o poważnych zaburzeniach krążenia, takich jak tamponada serca, ciężka niewydolność serca czy wstrząs.

- Tętno dziwaczne jest obserwowane, gdy w trakcie oddychania następują zmiany w odczuwalności tętna, związane z zaburzeniami ciśnienia wewnątrz klatki piersiowej.

- Tętno naprzemienne występuje w niewydolności lewej komory serca.

- Tętno bliźniacze to dodatkowe fale tętna, które towarzyszą normalnym uderzeniom serca, występujące w niektórych zaburzeniach rytmu serca.

- Deficyt tętna polega na zarejestrowaniu więcej uderzeń serca na minutę niż wyczuwalnych na tętnicach obwodowych, co może być związane np. z migotaniem przedsionków.

- Różnice w amplitudzie tętna na symetrycznych tętnicach mogą świadczyć o zmianach bezpośrednio w danej tętnicy lub w naczyniach po stronie, po której odchodzi dana tętnica, najczęściej spowodowane zmianami miażdżycowymi.

Szybkie tętno jest wynikiem przyspieszonego rytmu serca. Może to być spowodowane prawidłową reakcją organizmu na daną sytuację. Zwiększone tętno to tachykardia. Może ona być wynikiem różnych czynników, zarówno fizjologicznych, jak i patologicznych. Do czynników fizjologicznych należą m.in. wysiłek fizyczny i stres emocjonalny. Natomiast do czynników patologicznych zalicza się m.in. gorączkę, niedokrwistość, niewydolność serca, nadczynność tarczycy oraz działanie niektórych leków.

Wolne tętno jest oznaką spowolnionej aktywności serca. Nie ma ustalonej granicy, poniżej której rytm serca jest uznawany za zbyt wolny, ponieważ zależy to od różnych czynników, takich jak kondycja fizyczna i stopień wytrenowania. Przeważnie uważa się, że prawidłowy rytm serca zaczyna się od około 60 uderzeń na minutę, ale decyzja o tym, czy jest to odpowiednia wartość dla danego pacjenta, zależy od lekarza. Osoby uprawiające sporty wytrzymałościowe, jak na przykład maratończycy, mogą mieć bardzo niską akcję serca w spoczynku, co nie jest objawem choroby. Spowolniona akcja serca może wynikać z różnych zaburzeń dotyczących pracy serca, np.:

• nieprawidłowe działanie ośrodka generującego rytm serca – niewystarczająca częstość wytwarzania sygnałów elektrycznych
• spowolnienie lub blokada sygnału elektrycznego podczas przewodzenia w sercu, czyli zaburzenia przewodzenia.

Przyczynami wolnego tętna mogą być także:

• stosowanie niektórych leków, szczególnie w leczeniu nadciśnienia tętniczego
• niektóre infekcje
• bezdech senny
• anoreksja.

Warto pamiętać, że spowolniona akcja serca nie zawsze musi oznaczać obecność choroby, a wiele innych czynników, takich jak inne schorzenia, przyjmowane leki, dodatkowe objawy, wiek, kondycja fizyczna, może wpływać na interpretację wyników badań tętna. Lekarz zawsze bierze pod uwagę różne czynniki i może skierować pacjenta na dalsze badania, jeśli będzie to konieczne.

Osoby nieprofesjonalne w ocenie pulsu czasami mają trudności z jego wyczuwalnością, dlatego warto by badanie tętna wykonał lekarz. Pacjenci częściej zgłaszają objawy choroby, które są wynikiem nieprawidłowości w tętnie, takie jak zawroty głowy, zasłabnięcia, uczucie zmęczenia, bóle kończyn, ból w klatce piersiowej itp.

Jeśli stwierdzono nieprawidłowy puls, zalecana jest wizyta w poradni podstawowej opieki zdrowotnej, a czasami również konsultacja kardiologiczna. W przypadku asymetrii pulsu na odpowiednich tętnicach po obu stronach ciała lub braku wyczuwalnego pulsu na kończynach, u dorosłych najczęstszą przyczyną są zmiany miażdżycowe w naczyniach krwionośnych. W takiej sytuacji warto udać się do lekarza rodzinnego, który zazwyczaj skieruje pacjenta do specjalisty od naczyń krwionośnych.

Podczas wizyty u lekarza ważne jest przekazanie szczegółowych informacji dotyczących towarzyszących objawów. Należy dokładnie opisać czas, od którego występują zaburzenia – czy są one nowym objawem, który dotąd się nie pojawiał, czy też trwają od pewnego czasu. Ważne jest także wspomnieć o ewentualnych zawrotach głowy, omdleniach, utracie przytomności, uczuciu kołatania serca, bólu w klatce piersiowej, trudnościach z oddychaniem. Takie symptomy mogą mieć związek z chorobami serca. Z kolei ból nóg podczas chodzenia lub ból rąk podczas poruszania nimi mogą wskazywać na chorobę tętnic obwodowych.

Lekarz dokładnie zbada tętno, osłucha klatkę piersiową, zwłaszcza serce, oraz zmierzy ciśnienie krwi. Oceni obecność objawów sugerujących poważne zaburzenia krążenia. W zależności od stanu pacjenta zaplanuje dalsze kroki diagnostyczne i postępowanie. W przypadkach skrajnie poważnych (np. wstrząs, ciężkie arytmie serca) pacjent może potrzebować natychmiastowej opieki na oddziale intensywnej terapii. Pacjenci w stabilnym stanie są kierowani na dalsze badania w trybie planowym, takie jak echo serca i EKG.

Jeśli podejrzewa się chorobę naczyń obwodowych, jednym z pierwszych badań diagnostycznych wykonywanym jest USG naczyń z oceną przepływu krwi. W przypadku nagłego zaniku tętna i dodatkowych objawów, takich jak nagły, silny ból, bladość, drętwienie lub zaburzenia czucia, konieczna jest szybka interwencja w celu przywrócenia przepływu krwi przez zamknięte naczynie i przywrócenia tętna. W przypadku klasycznych objawów przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych (nasilający się ból w nogach podczas chodzenia) diagnostykę i leczenie może się odbyć w trybie planowym.

Tętno jest wynikiem działania układu krążenia, a odchylenia od normy mogą świadczyć o problemach z pracą serca lub naczyń krwionośnych, czyli tętnic. Nieprawidłowości pracy serca mogą być spowodowane chorobami serca lub być konsekwencją innych schorzeń (na przykład przyspieszone bicie serca przy nadczynności tarczycy).

Dlatego istotne jest poddanie się ocenie lekarskiej w przypadku wystąpienia tego objawu, a sposób leczenia będzie zależał od diagnozy przyczyn nieprawidłowego rytmu serca.