Często terminy „psychopatia” i „antyspołeczne lub dyssocjalne zaburzenia osobowości” są używane zamiennie, ale mają one różne zakresy i nie mogą być traktowane jako synonimy, ponieważ dotyczą odmiennych form zaburzeń.

Obecnie obowiązujące klasyfikacje chorób i zaburzeń psychicznych nie wskazują bezpośrednio na psychopatyczne zaburzenie osobowości. Istnieje jednak pewne pokrycie w opisie „osobowości dyssocjalnej” w ICD-10. Diagnoza zaburzeń osobowości opiera się na zachowaniach zewnętrznych, co kwestionuje trafność oceny psychopatii. Istnieje asymetria między psychopatią a innymi zaburzeniami, jak zaburzenia dyssocjalne.

Podczas gdy 30% pacjentów z antyspołecznym zaburzeniem osobowości spełnia kryteria psychopatii, 80% psychopatów spełnia kryteria antyspołecznego zaburzenia osobowości. Kategoria „antyspołeczne zaburzenia osobowości” jest szerszym, ale mniej precyzyjnym terminem niż psychopatia. ICD-10 koncentruje się na deficytach emocjonalnych w diagnozie zaburzeń dyssocjalnych, co stanowi punkt wspólny z psychopatią.

Psychopatia i zaburzenia antyspołeczne mają wspólny element antyspołeczności, ale o różnym charakterze w zależności od kontekstu. Warto zauważyć, że 50–80% więźniów spełnia kryteria antyspołecznego zaburzenia, podczas gdy tylko 15% spełniłoby kryteria psychopatii.

Mimo że psychopatia nie jest uwzględniona w obecnych klasyfikacjach chorób psychicznych, warto podjąć próby zdefiniowania kryteriów psychopatii. Autorzy proponują listę 10 charakterystycznych cech dla psychopatii, które mogłyby zostać uwzględnione w klasyfikacji DSM:

• łatwość wypowiedzi, powierzchowny urok,
• zawyżona, nieadekwatna samoocena,
• brak wyrzutów sumienia,
• brak empatii,
• manipulowanie i skłonność do oszustwa,
• wczesne zaburzenia zachowania,
• zachowania antyspołeczne w dorosłości,
• impulsywność,
• słaba kontrola zachowania,
• brak odpowiedzialności.

Pomimo wielu badań nie ma jednomyślności co do przyczyn i mechanizmu rozwoju psychopatii. Okazuje się, że trudno jest dokładnie określić czynniki bezpośrednio wpływające na powstanie tego specyficznego zaburzenia. Koncepcje dotyczące rozwoju psychopatii na gruncie biologicznym zakładają, że istnieje pewna wrodzona predyspozycja do tego zaburzenia. Ta predyspozycja może mieć różne źródła, najczęściej poszukiwane są w cechach temperamentu, w genotypie, w działaniu neuroprzekaźników, a także w cechach anatomiczno-funkcjonalnych ośrodkowego układu nerwowego. Czynniki biologiczne uważane są za kluczowe w rozwoju psychopatii, przy jednoczesnym uwzględnieniu potencjalnych czynników środowiskowych. Przedstawiono kilka zaproponowanych przez badaczy potencjalnych źródeł psychopatii, wszystkie skupiają się jednak na nieprawidłowościach w funkcjonowaniu emocji u psychopatów.

Szukając źródeł psychopatii w zmiennych temperamentu, wskazuje się na brak empatii, poczucia winy, niski poziom hamowania behawioralnego i problemy z socjalizacją dziecka. Niski poziom hamowania zachowania prowadzi do trudności w socjalizacji, co skutkuje wykształceniem chłodu emocjonalnego, cech bezduszności, zaburzeń zachowania oraz rozwoju pełnego syndromu psychopatii. Droga rozwoju psychopatii prowadzi zatem do zewnętrznych objawów w postaci zaburzonego zachowania.

Badania strukturalne, funkcjonalne oraz z dziedziny neurobiologii poznawczej pokazują, że emocjonalność psychopatów znacznie różni się od emocjonalności osób bez tego zaburzenia osobowości. Zidentyfikowano obszary mózgu odpowiedzialne za prawidłowe lub zaburzone życie emocjonalne – m.in. oczodołową korę przedczołową, kompleks ciało migdałowate–hipokamp, przednią część zakrętu obręczy oraz wyspę. Obrębie tych obszarów obserwuje się zaburzenia przetwarzania emocji u psychopatów, zarówno w rozpoznawaniu mimicznych ekspresji emocji, jak i ogólnie w rozpoznawaniu emocji.

Rozpoznawanie i odpowiednie rozumienie emocji innych osób odgrywa istotną rolę w kształtowaniu zachowań społecznych. Mechanizm hamowania przemocy, opisany przez Blaira, bazuje na zdolności do oceny emocjonalnych wskazówek cierpienia innych ludzi. Wydaje się, że psychopaci często nie posiadają tej umiejętności, co prowadzi do braku mechanizmu buforowego i trudności w hamowaniu działań, które powodują ból i cierpienie u innych. Badania pokazują, że już u dzieci i młodzieży z cechami psychopatycznymi mogą występować trudności w rozpoznawaniu i nazwaniu bodźców emocji smutku i strachu, zarówno w mimice twarzy, jak i w ekspresji dźwiękowej.

Obecnie stosowane klasyfikacje medyczne chorób i zaburzeń nie obejmują diagnozy psychopatii. Dlatego też w ramach opieki zdrowotnej nie diagnozuje się psychopatii, dopóki nie zostaną wykluczone inne możliwości dostępne w ICD-10. Z reguły osoba, której można przypisać cechy psychopatyczne, zostanie zdiagnozowana jako posiadająca osobowość dyssocjalną lub antyspołeczną.

Psychologowie, którzy używają terminu "psychopatia", mają do dyspozycji specjalistyczne narzędzia do diagnozy tego konkretnego zaburzenia osobowości. Złotym standardem w diagnozowaniu psychopatii na całym świecie jest Skala Skłonności Psychopatycznych (PCL-R) opracowana przez R. Hare’a. Doświadczony psycholog kliniczny ocenia stopień cech psychopatycznych u pacjenta na podstawie przeprowadzonego wywiadu i zebranych danych, korzystając z tej skali. Inne narzędzia diagnostyczne stosowane równolegle to m.in. Inwentarz Osobowości Psychopatycznej (PPI; Lilienfeld & Andrews, 1996) oraz skala Kompleksowa Ocena Osobowości Psychopatycznej (CAPP; Cooke, Hart, Logan, & Michie, 2004).

W terapii psychopatii można wykorzystać podobne metody interwencji jak w przypadku osobowości dyssocjalnej. Skuteczność działań terapeutycznych rośnie, gdy stosuje się jednocześnie dwie lub więcej form interwencji, takich jak farmakoterapia, terapia poznawczo-behawioralna czy terapia grupowa. Terapia multisystemowa (MST) okazuje się być skutecznym rozwiązaniem, ponieważ angażuje również członków rodziny pacjenta oraz jego otoczenie. Jednakże taka forma interwencji jest zalecana przede wszystkim w przypadku pacjentów młodych, szczególnie nastolatków. Istnieje także przekonanie, że najlepsze efekty terapii można osiągnąć, rozpoczynając leczenie we wczesnym stadium rozwoju psychopatii. Niestety, osoby psychopatyczne zazwyczaj przyjmują wszelkie formy interwencji z większym dystansem niż osoby z zaburzeniami dyssocjalnymi.