Nakłucie krzyżowe, zwane również punkcją krzyżową, to procedura inwazyjna, polegająca na wprowadzeniu igły punkcyjnej do przestrzeni podpajęczynówkowej kręgosłupa, między kręgami w jego odcinku lędźwiowym, w celu pobrania płynu mózgowo-rdzeniowego do analizy. Czasami punkcja krzyżowa jest również stosowana do podania leków (np. chemioterapia nowotworów) lub do wykonania znieczulenia podpajęczynówkowego. Podczas procedury igła przechodzi przez skórę, więzadło międzykręgowe oraz oponę twardą i pajęczą.

Podczas punkcji lędźwiowej pacjent znajduje się w pozycji siedzącej z głową skierowaną w stronę klatki piersiowej lub leży na boku.

Lekarz znajduje odpowiedni punkt na plecach pacjenta, gdzie zostanie wprowadzona igła do punkcji. Następnie dezynfekuje skórę w tym miejscu oraz w okolicy i wprowadza igłę kierując ją lekko do góry, w kierunku głowy pacjenta.

Podczas przebijania tkanek, lekarz odczuwa opór więzadła międzykręgowego oraz opony twardej. Gdy koniec igły znajduje się w przestrzeni podpajęczynówkowej, po usunięciu mandrynu (elementu umieszczonego wewnątrz igły), powinien z niej wypływać płyn mózgowo-rdzeniowy. Punkcję lędźwiową przeprowadza się zazwyczaj pomiędzy IV a V kręgiem lędźwiowym, poniżej dolnego końca rdzenia kręgowego, aby uniknąć jego uszkodzenia. W tym obszarze jama podpajęczynówkowa zawiera jedynie nić końcową i korzenie nerwów rdzeniowych, które tworzą tzw. ogon koński. Korzenie nerwów rdzeniowych zazwyczaj nie ulegają uszkodzeniu, gdyż w przypadku zbyt głębokiego umieszczenia igły są przez nią przesuwane.

Wskazania do przeprowadzenia nakłucia lędźwiowego można podzielić na cele diagnostyczne oraz terapeutyczne.

Nakłucie lędźwiowe w celach diagnostycznych jest najczęściej wykonywane przy podejrzeniu zakażenia ośrodkowego układu nerwowego, takiego jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy zapalenie mózgu. Inne rzadsze wskazania diagnostyczne obejmują konieczność badania płynu mózgowo-rdzeniowego w chorobach niezakaźnych, takich jak choroby autoimmunologiczne, metaboliczne, drgawki o nieznanej etiologii, neuropatie czy podejrzenie krwawienia do przestrzeni podpajęczynówkowej.

Wskazania terapeutyczne do przeprowadzenia punkcji lędźwiowej obejmują konieczność podania leków dokanałowych, takich jak chemioterapeutyki przeciwnowotworowe lub w rzadszych przypadkach antybiotyki, oraz znieczulenia nadoponowego.

Najważniejszym przeciwwskazaniem do przeprowadzenia nakłucia lędźwiowego jest ryzyko wgłobienia mózgu, które może prowadzić do ucisku na istotne dla życia ośrodki pnia mózgu i nagłego zgonu. Ryzyko to wynika z różnicy ciśnień między jamą czaszki a kanałem rdzeniowym bez możliwości jej wyrównania, co może prowadzić do przemieszczenia pnia mózgu. Inne przeciwwskazania to zakażenia w okolicy nakłucia, zaburzenia krzepnięcia krwi, brak współpracy pacjenta oraz ciężki stan chorego. W większości przypadków nakłucie lędźwiowe jest wykonywane z przyczyn diagnostycznych, więc najważniejsze jest ratowanie życia chorego. Punkcję lędźwiową można przeprowadzić, gdy stan pacjenta ulegnie poprawie lub po wyrównaniu zaburzeń krzepnięcia.

Najczęstszym, chociaż niebezpiecznym, skutkiem przekłucia dolnej części kręgosłupa jest zespół po-punkcyjny. Rzadziej występującymi powikłaniami są symptomy drażnienia opon mózgowo-rdzeniowych: ból, wymioty i nasilenie objawów oponowych. Bardzo rzadko może dojść do krwawienia podpajęczynówkowego, krwawienia podtwardówkowego lub powstania . Igła użyta do punkcji może mechanicznie uszkodzić więzadła kręgosłupa. Sporadycznie zdarza się długotrwały wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego.

Najniebezpieczniejszym powikłaniem nakłucia lędźwiowego jest zagłębienie. W przypadku nieprawidłowo wykonanej punkcji, co praktycznie jest niemożliwe przy odpowiedniej technice i zachowaniu aseptyki, mogą pojawić się infekcyjne komplikacje: ropień kręgów, powstanie ropnia, ropień nadtwardówkowy lub zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych ropne.

Bardzo rzadkim długotrwałym powikłaniem (mogącym pojawić się kilka lat po nakłuciu) jest guz skórnopodobny. Jest to łagodny guz, który może powstać z komórek skóry przeniesionych podczas nakłucia do kanału kręgowego. Dlatego nakłucia lędźwiowego nie należy wykonywać zwykłą igłą do zastrzyków. W tym celu stosuje się specjalną igłę do punkcji, która – aby uniknąć wspomnianego powikłania – jest wyposażona w mandrynę.

Zespół po punkcji lędźwiowej to ból głowy, który pojawia się po wykonaniu takiego zabiegu. Objawia się nasileniem bólu po przyjęciu pozycji siedzącej lub stojącej, który zmniejsza się po przyjęciu pozycji leżącej. Często towarzyszą mu nudności, sztywność karku, niedosłuch, szum w uszach lub światłowstręt. Ból może pojawić się nawet do 5 dni po zabiegu.

Zespół po punkcji lędźwiowej zazwyczaj ustępuje samoistnie w ciągu tygodnia i nie pozostawia trwałych skutków. Jest spowodowany przeciekaniem płynu mózgowo-rdzeniowego przez uszkodzoną oponę twardą i obniżeniem ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego. Czasami przemieszczenie struktur wewnątrzczaszkowych lub rozszerzenie naczyń krwionośnych może również odgrywać rolę w występowaniu tego zespołu. Istotne jest, że zespół po punkcji lędźwiowej nie jest wynikiem samego pobrania płynu mózgowo-rdzeniowego, ponieważ zespół ten może pojawić się nawet w przypadku nakłucia lędźwiowego bez pobrania płynu do badania.