Nowotwór trzustki rozwija się wskutek niekontrolowanego wzrostu komórek w tym narządzie. Chociaż nie jest to jedno z najczęstszych nowotworów u ludzi (stanowi zaledwie 3% wszystkich nowotworów złośliwych), to jest jednym z najbardziej śmiertelnych.

Nie, nie każda zmiana w trzustce jest rakiem. W tym narządzie mogą także występować zmiany niezłośliwe, takie jak torbiele, oraz inne nowotwory, które nie są rakiem.

Ogólnie można podzielić nowotwory złośliwe trzustki na dwie główne kategorie. Większość, bo aż 95%, to raki gruczołowe, pochodzące z zewnętrznej części trzustki, odpowiedzialnej za produkcję soku trzustkowego uwalnianego do jelita cienkiego, głównie do dwunastnicy, w celu trawienia pokarmu, głównie tłuszczów. Rzadsze są nowotwory trzustki powstające w jej wewnętrznej części, zwane dokrewnymi. Guzy tej drugiej grupy rozwijają się z komórek produkujących głównie insulinę i glukagon, regulujące stężenie glukozy we krwi. Warto zauważyć, że rokowanie w przypadku nowotworów części wewnątrzwydzielniczej jest znacznie lepsze.

W Polsce w 2018 roku zdiagnozowano 3837 przypadków raka trzustki, przy wskaźniku zachorowalności wynoszącym 5,56 na 100 000 mężczyzn rocznie i 4,38 na 100 000 kobiet rocznie. Zachorowalność zwiększa się wraz z wiekiem, przy czym rzadko diagnozowany jest poniżej 30. roku życia, a najczęściej występuje powyżej 50. roku życia (średnia wieku zachorowania to około 70 lat). Nowotwór ten częściej dotyka mężczyzn oraz osoby rasy czarnej.

Rak trzustki zajmuje 12. miejsce pod względem częstości występowania na świecie i jest 4. przyczyną zgonów z powodu nowotworów złośliwych w Europie (2018). Ryzyko rozwoju tego nowotworu w ciągu życia wynosi około 1,3% w populacji ogólnej.

W 85-90% przypadków jest to tzw. sporadyczny rak trzustki, czyli niezwiązany z występowaniem w rodzinie. Natomiast u 5-10% pacjentów występuje historia rodzinnego raka trzustki, a 3-5% zachorowań zależy od dziedzicznych genetycznych zespołów związanych z rakiem trzustki.

Jak już zostało wspomniane, pierwsze symptomy raka trzustki w fazie początkowej mogą być trudne do zauważenia przez długi okres czasu. Na wstępie choroby niektórzy pacjenci skarżą się na ogólne uczucie zmęczenia, dyskomfort w górnej części brzucha, brak apetytu, uczucie sytości przed posiłkiem oraz wzdęcia brzucha. Dodatkowo mogą wystąpić zmiany w zapachu stolca oraz trudności z jego spłukiwaniem z powodu tłuszczowego charakteru.

Symptomy zaawansowanego raka trzustki

Do późnych objawów zaawansowanego raka trzustki zalicza się:

• żółtaczka i swędzenie skóry,
• bóle brzucha lub pleców, które promieniują od okolic pępka ku tyłowi do kręgosłupa,
• stopniowa utrata masy ciała,
• ostre zapalenie trzustki,
• osłabienie,
• czasem inne objawy, takie jak cukrzyca, zakrzepica żylna, wędrujące zakrzepowe zapalenie żył, itp.

W przypadku rzadszych nowotworów rozwijających się wewnątrz trzustki, mogą wystąpić także objawy wynikające z nadmiernego wydzielania niektórych hormonów, takie jak:

• duże wahania stężenia glukozy we krwi,
• ciężka choroba wrzodowa żołądka,
• ciężka biegunka.

Rak trzustki często rozwija się skrycie, bez wyraźnych objawów, co utrudnia wczesne rozpoznanie. Główne symptomy mogą pojawić się dopiero w zaawansowanym stadium choroby.

Rak trzustki charakteryzuje się agresywnym wzrostem miejscowym i rozprzestrzenianiem do węzłów chłonnych i wątroby. Oprócz bólu, osłabienia i wyniszczenia, mogą pojawić się powikłania zakrzepowo-zatorowe, wodobrzusze, niedrożność dróg żółciowych i dwunastnicy.

W chwili rozpoznania około 80% chorych ma zaawansowane stadium nowotworu, który jest niemożliwy do całkowitego usunięcia.

W diagnostyce pacjentów podejrzewanych o raka trzustki stosuje się różne badania.

• Badanie USG jamy brzusznej jest podstawowe i bezpieczne, jednak jego skuteczność zależy od doświadczenia wykonującej je osoby. Powinno być ono przeprowadzone natychmiast po wystąpieniu objawów sugerujących raka trzustki.
• Tomografia komputerowa jamy brzusznej z kontrastem dożylnym pozwala na dokładniejsze określenie wielkości, położenia i charakteru zmian w trzustce, oraz na ocenę zaawansowania choroby.
• Endosonografia trzustki umożliwia dokładną ocenę zmian w trzustce poprzez wprowadzenie głowicy urządzenia blisko tego organu za pomocą endoskopu.
• Endoskopowa cholangiopankreatografia wsteczna umożliwia ocenę przewodów żółciowych i trzustkowych poprzez podanie środka kontrastowego i wykonanie zdjęć rentgenowskich.
• Obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego umożliwia dokładne zobrazowanie narządów jamy brzusznej.
• Cholangiopankreatografia rezonansu magnetycznego pozwala na ocenę przewodu trzustkowego i dróg żółciowych.
• Pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa może pomóc w identyfikacji przerzutów i zajętych węzłów chłonnych przed podjęciem decyzji o leczeniu.

Jest to białko, którego poziom można sprawdzić we krwi. To jednak nie służy do wykrywania nowotworów i nie jest używane jako test przesiewowy. Oznaczanie jego ilości w surowicy krwi jest głównie przydatne do monitorowania reakcji na leczenie i oceny skuteczności terapii. Dodatkowo może być istotne dla prognozy pacjenta. Zwiększone stężenie tego białka obserwuje się również przy innych rodzajach nowotworów (szczególnie przewodu pokarmowego) oraz niezwiązanych z nowotworami chorobach - dlatego ważna jest interpretacja wyników przez lekarza, a nie tylko sam fakt przeprowadzenia testu.

Żadne badanie krwi w laboratorium nie może jednoznacznie zdiagnozować raka trzustki.

Z powodu coraz większej liczby przypadków zachorowań na raka trzustki lista czynników ryzyka zachorowania ulega ciągłym zmianom.

Do głównych czynników ryzyka należą:

• palenie tytoniu – ryzyko wzrasta wraz z ilością wypalonych papierosów, a maleje 15 lat po zaprzestaniu palenia
• otyłość – wzrost wskaźnika BMI o 5 kg/m² zwiększa ryzyko o około 10%
• cukrzyca
• przewlekłe zapalenie trzustki – zwiększa ryzyko, odpowiada za około 5% przypadków raka trzustki
• czynniki dietetyczne – duże spożycie tłuszczów nasyconych, przetworzonych pokarmów i czerwonego mięsa zwiększa ryzyko, natomiast duża konsumpcja owoców i warzyw zmniejsza ryzyko zachorowania
• ekspozycja na m.in. chlorowane rozpuszczalniki wodorowęglanowe, nikiel, związki niklu i chromu, pył krzemowy, pestycydy
• predyspozycja genetyczna – odpowiada za poniżej 10% wszystkich przypadków:
• zespoły genetyczne zwiększające ryzyko raka trzustki – zespół Peutza i Jeghersa, rodzinny zespół znamion atypowych i rodzinny rak piersi lub jajnika, zespół ataksja–teleangiektazja, zespół Li i Fraumeniego, rodzinna polipowatość gruczolakowata (FAP)
• dziedziczne zapalenie trzustki zwiększa ryzyko nawet 50–70-krotnie (stanowi mniej niż 1% wszystkich zachorowań)
• rodzinny rak trzustki – ryzyko zwiększa się wraz z liczbą krewnych chorych na raka trzustki
• występowanie raka trzustki w rodzinie zwiększa ryzyko dwukrotnie
• zakażenia H. pylori, wirusem zapalenia wątroby typu B i C.

Należy podkreślić, że palenie papierosów nie tylko stanowi główny czynnik ryzyka zachorowania, ale także negatywnie wpływa na proces leczenia raka trzustki.

Nowotwory trzustki są trudne do leczenia, a jedyną szansą na pełne wyleczenie jest doszczętne usunięcie guza. Chirurgia odgrywa kluczową rolę w leczeniu raka trzustki, jednak wyniki operacji nie zawsze są satysfakcjonujące. W celu poprawy skuteczności leczenia, stosuje się także radioterapię, chemioterapię oraz nowe leki. Niestety, terapie te nie zawsze przynoszą oczekiwane rezultaty ze względu na niewielką skuteczność i ograniczenia w stosowaniu. Leczenie chirurgiczne raka trzustki, mimo że jest jedyną metodą wyleczenia, jest skomplikowane i obarczone licznymi powikłaniami. Często konieczne jest również leczenie ukierunkowane na złagodzenie objawów, szczególnie w przypadkach, gdy operacja doszczętna nie jest możliwa. Skuteczna opieka paliatywna oraz leczenie przeciwbólowe są kluczowymi elementami opieki nad pacjentami z rakiem trzustki.

Rokowanie zależy od stopnia zaawansowania nowotworu w chwili diagnozy oraz jego stopnia zróżnicowania. Jedynie u mniej niż 20% pacjentów możliwe jest całkowite usunięcie nowotworu. Po operacji przeprowadzonej w wyspecjalizowanym ośrodku, 10–25% chorych osiąga 5-letnie przeżycie. Złe rokowanie w przypadku nowotworów złośliwych trzustki wynika z podstępnego rozwoju choroby, często bezobjawowego przez długi czas, oraz trudności w jej leczeniu, które rzadko kończy się sukcesem. Rokowanie w nowotworach części wewnątrzwydzielniczej jest zdecydowanie lepsze.

Znane nam czynniki ryzyka zachorowania na nowotwór trzustki, z którymi można i trzeba walczyć, to nałóg palenia papierosów i otyłość. U osób niepalących ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy trzustki jest dwa razy mniejsze niż u palaczy. Aby zatem zmniejszyć ryzyko wystąpienia tej, a także innych chorób, należy bezwzględnie zaprzestać palenia tytoniu.

Osoby otyłe, z pomocą lekarza rodzinnego i dietetyka, powinny dążyć do zdrowego, bezpiecznego dla organizmu zmniejszenia masy ciała i zmiany nawyków żywieniowych. (pamiętając, że główną przyczyną otyłości i nadwagi jest nadmierna podaż kalorii, a nie choroby przewlekłe np. tarczycy).

Badania przesiewowe w kierunku raka trzustki w grupie zwiększonego ryzyka zachorowania

U niektórych osób, które są obciążone dużym ryzykiem zachorowania na raka trzustki wykonuje się badania przesiewowe. Lekarz może skierować taką osobę na endosonografię (ulstrasonografię endoskopową, EUS) lub rezonans magnetyczny (MR). Dotyczy to:

• osób mających w wywiadzie rodzinnym co najmniej 2 krewnych 1. stopnia chorych na raka trzustki
• osób z zespołem Peutza i Jeghersa lub FAMMM
• nosicieli mutacji genów BRCA1, BRCA2 i PALB2
• osób z zespołem Lyncha lub nosicieli mutacji genu ATM co najmniej z 1 krewnym 1. lub 2. stopnia chorym na raka trzustki
• osób z dziedziczonym autosomalnie dominująco zapaleniem trzustki.

Eksperci sugerują, aby badania wykonywać co roku od 50. rż. lub o 10 lat wcześniej niż najwcześniejsze zachorowanie na raka trzustki w rodzinie. W FAMMM badania należy rozpocząć od 40. rż. lub o 10 lat wcześniej niż najwcześniejsze zachorowanie na raka trzustki w rodzinie, w dziedzicznym zapaleniu trzustki związanym z mutacją PRSS1 – od 40. rż., a w zespole Peutza i Jeghersa – od 35. rż. lub o 10 lat wcześniej niż wiek najwcześniejszego zachorowania w rodzinie.