Atak anafilaktyczny jest nagłą i potencjalnie śmiertelną reakcją nadwrażliwości organizmu na określony czynnik (np. pokarm, lek lub użądlenie).

W przypadku ataku anafilaktycznego często dochodzi do gwałtownego obniżenia ciśnienia krwi. Warto zauważyć, że takie reakcje mogą wystąpić również w odpowiedzi na inne, mniej typowe czynniki.

Atak może mieć podłoże alergiczne (np. na orzeszki ziemne) lub niealergiczne (na przykład reakcja na zimno).

Najczęstszym mechanizmem powstawania ataku anafilaktycznego jest alergia na dany alergen, co wywołuje reakcję zależną od IgE, prowadząc do aktywacji komórek tucznych. Te komórki z kolei wydzielają różne substancje, takie jak histamina i tryptaza, które powodują objawy ataku. Inne czynniki mogą bezpośrednio stymulować komórki tuczne i inne komórki.

Czasami jednak nie udaje się określić przyczyny ataku anafilaktycznego, wtedy mówimy o ataku idiopatycznym.

Wstrząs anafilaktyczny dotyka corocznie od 1 do 3% populacji. Najczęściej występuje u młodych osób i kobiet. Głównymi przyczynami anafilaksji u dorosłych są leki (34%), pokarmy (31%) i jady owadów (20%), natomiast u dzieci dominują pokarmy (70%), jady owadów (22%) i leki (7%). Pomimo dokładnej diagnostyki, przyczyna anafilaksji pozostaje niewyjaśniona w około 30% przypadków u dorosłych oraz około 15% przypadków u dzieci (anafilaksja idiopatyczna).

Po wystąpieniu pewnego czynnika wyzwalającego, mogą pojawić się różnorodne objawy, które najczęściej ustępują samoistnie w ciągu kilku minut lub nawet sekund. Czasami występują także późne reakcje, które mogą pojawić się do 72 godzin od pierwszej reakcji, głównie po 8-12 godzinach. U większości chorych objawy wstrząsu anafilaktycznego poprzedzają zmiany skórne, takie jak wysypka po spożyciu pewnego pokarmu lub leku.

Objawy, które należy potraktować jako groźne to: zawroty głowy, uczucie ogromnego osłabienia, kołatanie serca, chrypka, kaszel, katar, uczucie duszności, nudności i wymioty, oraz ból brzucha. Gwałtowne obniżenie ciśnienia tętniczego może dotyczyć jednej trzeciej chorych. Skóra staje się chłodna, blada i spocona. W skrajnych przypadkach może dojść do utraty przytomności lub nawet zgonu, przede wszystkim w wyniku silnego obrzęku, który może doprowadzić do zamknięcia krtani i niemożności oddychania.

Alergia na orzeszki ziemne, choroby układu oddechowego (szczególnie źle kontrolowana astma oskrzelowa u młodych pacjentów) oraz choroby układu krążenia mogą zwiększać ryzyko powikłań w przypadku wstrząsu anafilaktycznego. Niektóre leki, takie jak inhibitory konwertazy stosowane w nadciśnieniu tętniczym lub beta-blokery stosowane w przypadku chorób układu krążenia, mogą być przyczyną wstrząsu anafilaktycznego lub utrudniać jego leczenie.

Każda osoba chora (a także jej bliscy czy przyjaciele) powinni być przeszkoleni w zakresie podawania adrenaliny (a także zasad pierwszej pomocy). Udowodniono, że najważniejszą przyczyną zgonów z powodu wstrząsu anafilaktycznego jest opóźnienie podania adrenaliny do czasu przybycia karetki pogotowia ratunkowego. To kluczowe, ponieważ tylko około 10% reakcji anafilaktycznych ma miejsce w placówkach medycznych. Adrenalina, która naturalnie uwalnia się w organizmie w reakcji na zagrożenie czy stres, mobilizuje organizm. Powoduje skurczenie naczyń krwionośnych, co zwiększa ciśnienie krwi, zmniejsza obrzęk tkanek i zmniejsza wydzielanie substancji zapalnych z komórek tucznych, co z kolei przeciwdziała skutkom wstrząsu anafilaktycznego.

Postępowanie w przypadku wystąpienia anafilaksji:

- Na początku należy natychmiast przerwać narażenie na czynnik wywołujący wstrząs, na przykład usunąć żądło owada.

- Następnie pacjent powinien podać sobie sam adrenalinę domięśniowo w udo (lub podaje ją inna przeszkolona osoba).

- Jeśli lekarz wcześniej przepisał pacjentowi lek przeciwhistaminowy – pacjent powinien go przyjąć (u osób nieprzytomnych nie wolno podawać tabletek).

- Zaleca się położenie chorego w pozycji leżącej z uniesionymi nogami.

- Po podaniu adrenaliny należy natychmiast wezwać pogotowie ratunkowe (pod numerem 112 lub 999). Chory nie powinien samodzielnie jechać do szpitala, ponieważ może nagle stracić przytomność.

- Jeśli chory jest sam, powinien upewnić się, że drzwi są otwarte, aby ratownicy mogli wejść do domu.

- W przypadku zatrzymania oddechu lub krążenia osoba towarzysząca choremu powinna rozpocząć akcję reanimacyjną, ponieważ zwłoka w oczekiwaniu na przybycie pogotowia oznacza zgon chorego.

- Każdy przypadek wstrząsu, nawet z niewielkimi objawami, wymaga obserwacji w szpitalu – co najmniej przez 8–12 godzin. Szczególnie ciężkie przypadki wymagają hospitalizacji na oddziale intensywnej terapii.

- Osoby wypisane do domu powinny otrzymać pisemny plan postępowania w przypadku ponownego wystąpienia objawów wstrząsu, skierowanie na dalszą diagnostykę przyczyn wstrząsu oraz receptę na adrenalinę i inne leki.

Wstrząs anafilaktyczny jest zazwyczaj rozpoznawany na podstawie bardzo szybkiego przebiegu, nagłych objawów, które często idą w parze z obniżeniem ciśnienia krwi. Zwykle symptomy wstrząsu są tak charakterystyczne, że nie ma wątpliwości co do diagnozy. Jednak czasem pacjent może nie zwracać uwagi na to, że np. swędząca wysypka po zjedzeniu jakiegoś pokarmu była poprzedzona wymiotami i omdleniem. W niektórych przypadkach wstrząs anafilaktyczny może być mylony z innymi chorobami, takimi jak astma oskrzelowa czy zatrucie pokarmowe. W sytuacji, gdy pacjent wcześniej przyjął leki przeciwhistaminowe, objawy skórne mogą nie wystąpić.

Natomiast trudnością jest określenie, jaki czynnik spowodował wstrząs anafilaktyczny.

Podczas pełnego rozwinięcia wstrząsu zazwyczaj nie ma czasu na pobranie krwi do badań, które potwierdziłyby podejrzenie. Do takich badań należą oznaczenia stężenia histaminy (najlepiej przeprowadzić je jak najszybciej, w ciągu 60 minut od początku objawów) oraz tryptazy we krwi (poziom tej substancji może być normalny u osób z alergią pokarmową). Poziom tych substancji może także szybko się zmieniać, co dodatkowo utrudnia diagnozę wstrząsu. Dlatego też rozpoznanie opiera się głównie na obserwacji charakterystycznych objawów.

Skuteczne leczenie wstrząsu polega głównie na szybkim podaniu adrenaliny. Zazwyczaj u dorosłych podaje się ją domięśniowo w odpowiedniej dawce. Nie można przekraczać zalecanej ilości. Jeśli nie następuje poprawa, dawkę adrenaliny można powtarzać co jakiś czas. W większości przypadków poprawa pojawia się po podaniu kilku dawek.

Inne leki, takie jak leki przeciwhistaminowe czy glikokortykosteroidy, odgrywają rolę pomocniczą w zwalczaniu objawów. Leki przeciwhistaminowe pomagają zmniejszyć swędzenie skóry i wysypkę. Glikokortykosteroidy działają przeciwalergicznie, zapobiegając nawrotowi objawów. W przypadku duszności zaleca się stosowanie leków rozszerzających oskrzela.

Aby zapobiec niedotlenieniu, chory otrzymuje tlen do oddychania. W przypadku wystąpienia obrzęku gardła, utrudniającego oddychanie, konieczna może być intubacja lub konikotomia. Często podaje się także płyny dożylnie, aby uniknąć spadku ciśnienia tętniczego. W sytuacji zatrzymania oddechu lub krążenia konieczna jest akcja reanimacyjna.

W bardzo rzadkich przypadkach może pojawić się przedłużająca się anafilaksja, gdy objawy utrzymują się przez długi czas, nawet kilka dni.

U wielu pacjentów objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą ustąpić samoistnie, jednak u niektórych dochodzi do nasilenia objawów, a nawet śmierci w ciągu kilkudziesięciu minut od początku wystąpienia objawów. Niekiedy chorzy nie zdają sobie sprawy, że mogą mieć reakcję alergiczną prowadzącą do wstrząsu. W rzadkich przypadkach wstrząs może pojawić się u nich po raz pierwszy, prowadząc do śmierci. Po przebytym wstrząsie anafilaktycznym pacjent może wrócić do normalnego życia, ale musi być świadomy możliwości ponownego wystąpienia objawów. Niestety nie ma skutecznej metody leczenia i przewidzenia ciężkości objawów w przypadku kolejnego wstrząsu anafilaktycznego.

Najważniejszym zadaniem po zakończeniu wstrząsu jest ustalenie przyczyny. Często konieczne jest skierowanie pacjenta do alergologa.

Po złagodzeniu objawów wstrząsu lekarz może zbadać krew w celu sprawdzenia obecności specyficznych przeciwciał, jeśli podejrzewa się uczulenie na konkretny alergen. Testy skórne z alergenami wykonuje się zazwyczaj po 3-4 tygodniach. Testy te mogą wypadnąć fałszywie ujemnie, co oznacza, że mimo uczulenia nie wykażą go.

W niektórych ośrodkach specjalistycznych przeprowadza się próby prowokacyjne, polegające na ostrożnym podaniu niewielkiej ilości podejrzanego pokarmu i obserwowaniu reakcji organizmu. Jeśli pojawią się objawy, pacjent otrzymuje natychmiastowe leczenie.

Po rozpoznaniu alergii ważne jest unikanie czynników wywołujących wstrząs oraz regularne kontrolowanie stanu zdrowia. W przypadku uczulenia na jady owadów zaleca się odczulanie. Pacjent powinien również nosić przy sobie epinefrynę oraz informację na temat swojego uczulenia.

W celu unikania czynników wywołujących wstrząs anafilaktyczny zaleca się unikanie alergenów zwierzęcych, lateksu, nieponowne stosowanie preparatów wywołujących reakcję alergiczną oraz unikanie uczulających pokarmów. Podczas przebywania na zewnątrz należy unikać owadów błonkoskrzydłych, uniknąć nagłego oziębiania ciała oraz unikać wysiłku fizycznego po spożyciu posiłków.

Postępowanie po przejściu wstrząsu anafilaktycznego u pacjentów powinno skupić się na czterech głównych punktach, które zostały wcześniej omówione. W przypadku chorych z anafilaksją idiopatyczną, zalecane jest regularne stosowanie leków przeciwhistaminowych w celu zapobiegania nawrotom.