Choroba reumatoidalna to przewlekłe zapalenie stawów, które atakuje stawy i inne części ciała. Charakterystycznymi objawami są ból, sztywność i obrzęk stawów rąk i stóp, ale również inne stawy mogą być dotknięte zapaleniem. Nieleczona choroba może prowadzić do zniszczenia stawów, trudności w poruszaniu się oraz uszkodzenia różnych narządów, a nawet do przedwczesnego zgonu. Wczesne podjęcie skutecznego leczenia pozwala zahamować postęp choroby, unikać powikłań i prowadzić normalne życie.

Istotą tego schorzenia jest proces zapalny, który rozpoczyna się wewnątrz stawów. Nieznany bodziec wywołuje reakcję zapalną błony maziowej stawu, co prowadzi do jej powiększenia i uszkodzenia przylegających struktur, takich jak chrząstka, kość, więzadła i ścięgnia. Objawami są początkowo ból i obrzęk, a następnie nieodwracalne uszkodzenia i utrata ruchomości stawu. Uszkodzenie chrząstki i innych struktur stawu przez proces zapalny przyczynia się do powstawania zmian zwyrodnieniowych.

Przyczyny reumatoidalnego zapalenia stawów nie są w pełni poznane. Prawdopodobnie do rozwoju choroby przyczyniają się różne czynniki, takie jak:

• obciążenie genetyczne - istnieje predyspozycja do zachorowania u osób z bliskimi krewnymi, ale sama genetyczna podatność nie powoduje choroby. Obecność RZS u rodzica nie oznacza automatycznie, że choroba pojawi się u dzieci, choć ryzyko jest u nich 2-5 razy większe
• defekty w układzie immunologicznym - prowadzą do nieprawidłowego rozpoznawania własnych tkanek jako wrogich i produkcji autoprzeciwciał, które niszczą te tkanki. Zidentyfikowano kilka genów odpowiedzialnych za ten proces, w tym geny zgodności tkankowej HLA DRB1
• płeć - kobiety chorują około 3 razy częściej niż mężczyźni
• zakażenia - podejrzewane jest, że niektóre bakterie i wirusy mogą inicjować reakcję zapalną
• palenie papierosów - zwiększa ryzyko zachorowania i nasila przebieg choroby
• stres - u niektórych pacjentów choroba zaczyna się po przeżyciu silnego stresu.

W państwach rozwiniętych około 1 na 100 osób cierpi na reumatoidalne zapalenie stawów, przy czym choruje trzykrotnie więcej kobiet niż mężczyzn. Choroba zazwyczaj manifestuje się między 30. a 50. rokiem życia u kobiet (ale może wystąpić również wcześniej lub później), podczas gdy u mężczyzn ryzyko jej wystąpienia wzrasta wraz z wiekiem.

Choroba u większości chorych rozwija się stopniowo i może minąć wiele tygodni, zanim objawy staną się na tyle dokuczliwe, że skłonią do poszukiwania pomocy medycznej. Zdarza się jednak, że choroba rozwija się nagłym tempem w ciągu kilku dni. Na początku często występują ogólne objawy, takie jak osłabienie, stan podgorączkowy, ból mięśni, utrata apetytu i zmniejszenie masy ciała, które mogą poprzedzać lub towarzyszyć objawom stawowym. Mogą także pojawić się objawy zajęcia innych narządów.

Reumatoidalne zapalenie stawów atakuje najczęściej te same obszary po obu stronach ciała. Na początku dotyczy to drobnych stawów rąk i stóp, a w miarę postępu choroby wiele innych stawów może być objętych chorobą. Mniej typowym początkiem jest zapalenie dużego stawu lub rozprzestrzenianie się choroby między wieloma stawami. Objawy zapalenia stawów obejmują ból, sztywność, obrzęk stawów, tkliwość na ucisk, ograniczenie ruchomości i ewentualne deformacje.

Reumatoidalne zapalenie stawów może prowadzić do powikłań w różnych narządach, na przykład w postaci guzków reumatoidalnych, miażdżycy, problemów z sercem, naczyniami krwionośnymi, płucami, osteoporozą, oczami, nerwami, nerkami, zaburzeniami hematologicznymi i zwiększonym ryzykiem infekcji oraz rozwoju chłoniaków.

Lekarz diagnozuje reumatoidalne zapalenie stawów na podstawie charakterystycznych objawów oraz wyników badań laboratoryjnych i obrazowych. Nowe kryteria klasyfikacji RZS (ACR/EULAR) pozwalają na szybsze rozpoznanie choroby i rozpoczęcie leczenia już we wczesnym stadium, zanim dojdzie do trwałego uszkodzenia stawów. Poprzednie kryteria klasyfikacji RZS pochodzą z 1987 roku i mogły być spełnione dopiero po dłuższym czasie obserwacji.

Badania laboratoryjne są pomocne w diagnostyce, prognozowaniu ciężkości choroby oraz monitorowaniu jej przebiegu.

• RF (czynnik reumatoidalny) występuje u 70–80% pacjentów z RZS (postać seropozytywna), ale może również pojawić się u osób zdrowych oraz w innych chorobach reumatycznych.
• Anty-CCP/ACPA (przeciwciała przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi) są bardziej specyficzne dla RZS i mogą pojawić się przed objawami klinicznymi choroby, nawet u pacjentów z postacią seronegatywną.
  Wysokie stężenia RF i anty-CCP sugerują ciężką postać choroby, z szybkim niszczeniem stawów oraz obecnością zmian pozastawowych.
• Wskaźniki zapalenia, takie jak OB, CRP czy zmiany w morfologii krwi, służą m.in. do oceny aktywności choroby.

Lekarz może także zlecić inne badania krwi, moczu lub płynu stawowego, aby wykluczyć inne choroby stawów i ocenić funkcjonowanie innych narządów wewnętrznych (np. nerek, wątroby).

W przypadku podejrzenia RZS konieczne jest wykonanie zdjęć rentgenowskich rąk i stóp, a czasem także innych dotkniętych stawów. Charakterystyczne dla RZS zmiany radiologiczne obejmują obrzęk tkanek miękkich, zmniejszenie gęstości kości w okolicy stawu, obecność nadżerek, zwężenie szpar stawowych oraz deformacje stawów na późniejszym etapie.

Na początku choroby przydatne mogą być badania rezonansem magnetycznym oraz ultrasonografią, które mogą wykryć zmiany zapalne wcześniej niż badania rentgenowskie. W niektórych sytuacjach (np. przy ocenie kręgosłupa szyjnego) pomocna może być tomografia komputerowa.

Aktualnie wyleczenie reumatoidalnego zapalenia stawów, czyli pozbycie się choroby bez konieczności zażywania leków, jest bardzo rzadkie. Zazwyczaj po zaprzestaniu farmakoterapii choroba powraca. Dostępne terapie coraz częściej pozwalają na osiągnięcie remisji choroby i normalne funkcjonowanie. Niestety u pewnej grupy pacjentów (około 10-20%) mimo leczenia choroba nasila się. Remisja często występuje u kobiet w ciąży, ale zwykle choroba pogłębia się w ciągu 3 miesięcy po porodzie.

Reumatoidalne zapalenie stawów nadal wiąże się z częstym ograniczeniem sprawności - szacuje się, że po 5 latach około połowa chorych traci zdolność do pracy, a po 10 latach prawie wszyscy. Chorzy z RZS żyją kilka lat krócej niż populacja ogólna, głównie z powodu powikłań miażdżycy. Prawdopodobnie dzięki wcześniejszemu wykrywaniu RZS i coraz bardziej skutecznemu leczeniu, te statystyki ulegną poprawie w przyszłości.

RZS to choroba przewlekła, która wymaga regularnej kontroli przez reumatologa. W początkowym stadium choroby oraz w przypadku zaostrzeń konieczne są częste wizyty u lekarza (przeciętnie co 1-3 miesiące) w celu ustalenia odpowiednich dawek leków i osiągnięcia remisji. W okresie stabilizacji wizyty mogą być rzadsze (zazwyczaj co pół roku).

Aktywność i postęp choroby są oceniane na podstawie nasilenia objawów klinicznych (ilość zajętych stawów, intensywność bólu, ocena jakości życia) oraz wyników badań laboratoryjnych (OB, CRP, morfologia krwi) i obrazowych (RTG rąk i stóp). Istotne jest monitorowanie ewentualnych skutków ubocznych leków, takich jak ocena funkcji nerek, wątroby i szpiku kostnego, oraz regularne badania w kierunku chorób współistniejących (USG jamy brzusznej, RTG klatki piersiowej, mammografia, kontrola ginekologiczna). Z uwagi na rozwój miażdżycy, istotne jest również ocenianie ryzyka sercowo-naczyniowego i stosowanie odpowiedniej profilaktyki i leczenia.

Należy również pamiętać o wcześniejszym leczeniu osteoporozy, aby ograniczyć ryzyko złamań kości. Poza wizytami u reumatologa, pacjent powinien uczestniczyć w specjalistycznych zajęciach rehabilitacyjnych i regularnie wykonywać zalecone ćwiczenia w domu.

Niestety, obecnie nie jest możliwe zapobieganie wystąpieniu reumatoidalnego zapalenia stawów, ale wcześnie wykryte i leczone choroba pozwala na coraz częstsze osiąganie długotrwałej remisji.