Świnka, zwana również nagminnym zapaleniem ślinianek przyusznych, jest łagodną chorobą zakaźną wieku dziecięcego, wywoływaną przez wirusa nau mumpsvirus z rodziny paramyxoviridae, który atakuje ślinianki przyuszne oraz inne gruczoły i układ nerwowy. Dorośli rzadko chorują, ponieważ większość z nich przechodzi chorobę w dzieciństwie, co zapewnia im trwałą odporność. Jednakże, jeśli ktoś uniknie zakażenia w dzieciństwie i nie zostanie zaszczepiony, może zachorować na świnkę w późniejszym wieku.

Zakażenie świnką następuje drogą wziewną, poprzez kontakt z wydzielinami dróg oddechowych osoby chorej na świnkę. Choroba jest zakaźna, a około 80% osób, które miały kontakt z chorym, zachoruje. Mogą wystąpić ogniska zachorowań w szkołach, wśród studentów oraz epidemie. Okres wylęgania wynosi od 14 do 21 dni, a osoba chora na świnkę zakaża inne 1-2 dni przed wystąpieniem obrzęku ślinianek, do 9 dni po jego pojawieniu.

Świnka dotyka tylko ludzi, a jej źródłem zakażenia jest osoba chora na tę chorobę. Szczepienia ochronne są skutecznym sposobem zapobiegania. Mimo że u dzieci choroba jest zazwyczaj łagodna, u młodzieży i osób dorosłych może być powikłana, często wymagając hospitalizacji.

Świnka, czyli zakaźna choroba wirusowa – jest to popularna infekcja, która najczęściej dotyka nieszczepionych osób. Około 20–40% zakażonych nie wykazuje żadnych objawów, a u tych, którzy chorują, symptomy mogą być nietypowe. Klasyczna postać choroby występuje u 30–40% pacjentów. Dzięki powszechnym szczepieniom przeciwko śwince, przypadki zachorowań w Polsce są coraz rzadsze.

W ciągu ostatnich lat odnotowano od 2500 do 3000 przypadków zachorowań rocznie, głównie u młodszych grup wiekowych, w tym u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Obecnie zauważa się wzrost zachorowań u dzieci w wieku 5–9 lat. Choroby związane ze świnką są również dość częste u dorosłych. W 2012 roku zanotowano łącznie 2779 przypadków zachorowań na świnkę w Polsce, z czego ponad 20 wymagało hospitalizacji. Ponad 400 z tych przypadków dotyczyło osób dorosłych powyżej 20. roku życia, u których przebieg choroby może być bardziej poważny. Nawet osoby powyżej 65. roku życia były dotknięte chorobą (blisko 20 przypadków). Zachorowania na świnkę występują przez cały rok. Dzięki powszechnie stosowanym szczepieniom dzieci (zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych 2016 dzieci są szczepione przeciwko odrze, śwince i różyczce w 2. i 10. roku życia) przypadki zachorowań będą coraz rzadsze. Jednak w związku ze starzeniem się społeczeństwa i zmniejszającą się liczbą dzieci w populacji można oczekiwać wzrostu zachorowań w starszych grupach wiekowych, zwłaszcza u dorosłych. Występowanie zachorowań u osób zaszczepionych jest możliwe, ale rzadkie, a przebieg choroby zazwyczaj łagodniejszy.

Objawy świnki u dorosłych są podobne do tych u dzieci, jednak przebieg choroby może być poważniejszy i częściej występują powikłania. Objawy zazwyczaj pojawiają się między 12. a 25. dniem po kontakcie z wirusem świnki. Aż 30-40% zakażonych osób nie doświadcza żadnych objawów, a prawie połowa ma niespecyficzne objawy z układu oddechowego bez objawów w śliniankach. Objawy prodromalne świnki, takie jak bóle mięśni, brak apetytu, złe samopoczucie, bóle głowy i niewielka gorączka, są także niespecyficzne. Objawy rozwiniętej świnki obejmują niewielką gorączkę oraz obrzęk jednej lub wielu gruczołów ślinowych, zwykle zlokalizowanych w okolicy żuchwy. Zajęte ślinianki są bolesne i tkliwe przez kilka pierwszych dni choroby. U około 30% dorosłych mężczyzn i chłopców w okresie dojrzewania może wystąpić ból i obrzęk jąder, a u 10% chorych na świnkę może dojść do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

Lokalizacja ślinianek

Część powierzchowna ślinianki przyusznej znajduje się pomiędzy żuchwą a przewodem słuchowym zewnętrznym, sięgając do gałęzi żuchwy z przodu i mięśnia żwacza z tyłu. W kierunku górnym ślinianka przyuszna dochodzi do wyrostka jarzmowego, a w dół – do kąta żuchwy, często stykając się z ślinianką podżuchwową. Część głęboka ślinianki przyusznej jest schowana w dole zażuchwowym.

Ślinianka podżuchwowa znajduje się pod żuchwą, w trójkącie ograniczonym z góry przez gałąź żuchwy, a z boków przez oba brzuśce mięśnia dwubrzuścowego.

Objawy świnki u osób dorosłych zazwyczaj są łagodne lub umiarkowanie ciężkie. Powikłania są rzadkie, ale mogą być poważne. Zapalenie jąder jest najczęstszym powikłaniem u mężczyzn (1/3), podczas gdy zapalenie jajników występuje u 1 na 20 kobiet. Kolejnym istotnym powikłaniem jest zapalenie trzustki, które dotyka około 4% chorych. Rzadziej występują powikłania takie jak zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie tarczycy, zajęcie stawów, zapalenie nerek czy innych organów.

Do najpoważniejszych powikłań świnki należą: poronienie, uszkodzenie nerwu słuchowego prowadzące do głuchoty (1 na 15 000–20 000 przypadków) oraz niepłodność w wyniku zapalenia i marskości jąder lub jajników, choć jest to bardzo rzadkie zjawisko. Możliwe są również powikłania neurologiczne, takie jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenie mózgu (choć dużo rzadsze), które mogą pozostawić trwałe skutki, takie jak upośledzenie słuchu, napady drgawek, porażenia ruchowe i inne deficyty neurologiczne, a nawet zakończyć się zgonem chorego.

Jeśli kobieta zachoruje na świnkę w pierwszych 12 tygodniach ciąży, może to prowadzić do powikłań w ciąży, szczególnie poronienia. Dlatego kobiety w ciąży, które nie były wcześniej chorowały na świnkę, powinny natychmiast skonsultować się z lekarzem po kontakcie z chorym. Jednak świnka nie prowadzi do wad wrodzonych. Choroba może być niebezpieczna dla pacjentów po przeszczepie nerki, gdzie opisano przypadki zapalenia nerek i odrzucenia przeszczepu.

Jeśli u dorosłej osoby wystąpi świnka, należy spodziewać się choroby o średnim przebiegu. Konieczne jest też wykluczenie innych przyczyn zapalenia ślinianek, dlatego należy udać się do lekarza. Leczenie przyczynowe nie jest możliwe, ale można stosować leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. Ważne jest leżenie w łóżku i częsta zmiana ubrań podczas gorączki. Należy pamiętać o zaraźliwości świnki dla innych. Chory powinien unikać kontaktu z domownikami i osobami podatnymi na zakażenie, ponieważ może dojść do infekcji. Ciężarne kobiety, które nie miały świnki, powinny być szczególnie ostrożne, ponieważ możliwe jest zakażenie płodu i poronienie w pierwszych 12 tygodniach ciąży.

Wizyta u lekarza ma na celu ustalenie przyczyny powiększenia ślinianek, ponieważ nie zawsze jest ono spowodowane przez świnkę. Konieczna jest konsultacja w przypadku podejrzenia powikłań (np. pogorszenie samopoczucia lub brak poprawy po kilku dniach). Objawy takie jak osłabienie, senność, nudności, wymioty, sztywność karku, światłowstręt, przeczulica i bóle głowy, które nie ustępują po paracetamolu lub ibuprofenie, sugerują zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Nudności, wymioty i bóle brzucha mogą wskazywać na zapalenie trzustki. Natomiast ból i obrzęk jąder mogą świadczyć o zapaleniu. Chociaż ciężkie powikłania świnki są rzadkie, istnieją grupy pacjentów narażone na większe ryzyko, dlatego osoby z tych grup powinny natychmiast udać się do lekarza, jeśli pojawią się objawy zapalenia ślinianek.

Obrzęk przyusznych ślinianek w przebiegu świnki, towarzyszący zaczerwienieniu i opuchliznie ujść przewodów ślinowych, jest objawem charakterystycznym, który zazwyczaj umożliwia szybkie rozpoznanie choroby na podstawie badania klinicznego. Istotne jest także pytanie o kontakt z chorym na świnkę w odpowiednim okresie inkubacji, co pozwala na ustalenie epidemiologiczne zakażenia. Brak dokładania świnki w dzieciństwie oraz brak szczepień przeciwko tej chorobie dodatkowo potwierdzają diagnozę.

W sytuacjach niejasnych lub istotnych (np. nietypowy przebieg, ponowne wystąpienie zapalenia ślinianek) przeprowadza się badanie aktywności amylazy, a także testy serologiczne krwi (antyciała IgG i IgM) w celu potwierdzenia obecności wirusa świnki. Badania dodatkowe są istotne zwłaszcza u pacjentów wymagających hospitalizacji, np. z powodu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, gdzie konieczne może być wykonanie punkcji lędźwiowej.

Świnka nie ma sposobu na leczenie przyczynowe. Jedynie można zastosować leczenie objawowe, takie jak środki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. W przypadku zapalenia jądra ból może być łagodzony przez unieruchomienie go (suspensorium, obcisłe spodenki), a w przypadkach silnych bólów można również sięgnąć po niesteroidowe leki przeciwzapalne. Zakażenie wirusem świnki nie wymaga stosowania antybiotyków, ponieważ nie powoduje ono powikłań bakteryjnych.

Tak, świnka to zazwyczaj choroba samoograniczająca się, której przebycie pozostawia trwałą odporność. Ponowne zapalenia ślinianek wywołane zakażeniem wirusem świnki mogą się zdarzyć, ale rzadko, zazwyczaj przebiegają łagodnie i bez powikłań. Częstsze nawroty zapalenia ślinianek mają zazwyczaj inne przyczyny niż świnka, na przykład wirusy paragrypy, cytomegalii, bakterie lub kamica przewodów ślinowych. Szczególnie nawracające zapalenia tej samej ślinianki zazwyczaj mają inne podłoże niż świnka.

Trwałe konsekwencje świnki, takie jak uszkodzenie słuchu, niepłodność, wodogłowie, ataksja czy padaczka, mogą być trwałe. U pacjentów leczonych lekami obniżającymi odporność, choroba zazwyczaj przebiega łagodnie lub bezobjawowo, i nie ma konieczności przerywania terapii. Wyjątkiem są pacjenci po przeszczepieniu narządów, u których mogą wystąpić zapalenie nerek lub odrzucenie przeszczepu.

Dla większości osób naturalna odporność przed świnką rozwija się po przechorowaniu tej choroby w dzieciństwie lub w późniejszym wieku i już nigdy więcej się nie powtarza. Po ustąpieniu wszystkich objawów, bez żadnych powikłań i po zakończeniu fazy zaraźliwości, można wrócić do normalnego życia.

Istnieje możliwość izolacji osób szczególnie wrażliwych na zakażenie, choć ogólnie rzecz biorąc nie jest to praktyczne rozwiązanie. Stanowisko to może być stosowane wobec kobiet w ciąży, które dotąd nie miały świnki, oraz pacjentów z obniżoną odpornością, zwłaszcza po przeszczepie narządów. Chory na świnkę stanowi źródło zakażenia dla osób w jego otoczeniu przez 1-2 dni przed pojawieniem się obrzęku ślinianek oraz do 9 dni po wystąpieniu tego objawu. Ryzyko zarażenia maleje jednak po 5 dniach od pojawienia się obrzęku ślinianek.

W większości krajów, w tym również w Polsce, dostępne są szczepionki łączone przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR). Wyeliminowanie świnki jest możliwe przy uzyskaniu powszechnej odporności poprzez szczepienia ochronne. Aby osiągnąć odporność, konieczne jest podanie dwóch dawek szczepionki. Zgodnie z obecnym Programem Szczepień Ochronnych pierwsza dawka szczepionki podawana jest po ukończeniu 1 roku życia (od 13. miesiąca życia), a dawka przypominająca w wieku 10 lat. Osoby dorosłe, które nie przeszły świnki, mogą otrzymać szczepionkę w każdym wieku. Przebycie różyczki, świnki czy odry nie stanowi przeciwwskazania do szczepienia.

Obecnie w Polsce nie jest dostępna szczepionka jednoskładnikowa przeciwko śwince, która jest zarejestrowana w Stanach Zjednoczonych. Po szczepieniu przeciwko śwince nie odnotowano istotnych niepożądanych efektów, dlatego zaleca się szczepienie wszystkich osób podatnych na zakażenie, z wyjątkiem tych z ciężkimi zaburzeniami odporności. W USA, gdzie liczba przypadków świnki będzieczało około 200 tysięcy corocznie przed wprowadzeniem szczepień, wprowadzenie szczepień powszechnych spowodowało stopniowe zmniejszenie liczby przypadków do około 3 tysięcy między 1983 a 1986 rokiem. Mimo to, odnotowywano okresowe ogniska zachorowań wśród studentów oraz społeczności, które odmawiały szczepień. Świadczenie poekspozycyjne oraz surowica nie są skuteczne w kontekście szczepienia przeciwko śwince.